وام‌های مزایده‌ای

شرق: وام ازدواج را روی سایت دیوار به مزایده گذاشته‌اند؛ دو عدد وام 300 میلیون تومانی، اقساط 120 ماه و سود چهار درصد، به بالاترین پیشنهاد فروخته می‌شود. در آگهی دیگری این میزان وام را به قیمت 150 میلیون تومان می‌فروشد؛ وامی که به گفته آگهی‌دهنده، هنوز ثبت نشده و در هر شعبه‌ای می‌توان ثبت‌نام کرد. کمی پایین‌تر، وام ازدواج و فرزندآوری و جانبازی به «قیمت خوب» به فروش گذاشته شده، ضامن وام ازدواج هم دارند. دراین‌میان خریداران هم آگهی کرده‌اند؛

خریدارانی که حاضرند وام‌های ازدواج و فرزندآوری را به بالاترین قیمت بخرند. مراکزی هم برای خرید‌و‌فروش وام ازدواج راه افتاده و جذب مشتری می‌کند. اما در همین وضعیت تسهیلات جدید برای ازدواج و فرزندآوری از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود. شانزدهم فروردین، جزئیات جدید تسهیلات ازدواج و فرزندآوری سال 1404 اعلام شد که بر‌اساس‌آن قرار است برای زوج‌هایی که از تاریخ عقدشان بیشتر از چهار سال نگذشته باشد، 300 میلیون تومان و برای زوج‌های زیر 25 سال و زوجه‌های زیر 23 سال، 350 میلیون تومان وام پرداخت شود؛

وام‌هایی که دوره بازپرداختش 10‌ساله است. از آن طرف، تسهیلات برای فرزندانی که از تاریخ تولدشان بیش از دو سال نگذشته باشد، به این صورت است که فرزند اول، 44 میلیون تومان با بازپرداخت 36‌ماهه، فرزند دوم 88 میلیون تومان با بازپرداخت 48‌ماهه، فرزند سوم 132 میلیون تومان با بازپرداخت 60‌ماهه، فرزند چهارم، 165 میلیون تومان با بازپرداخت 72‌ماهه و فرزند پنجم و بیشتر 220 میلیون تومان با بازپرداخت 84‌ماهه. این اعداد در حالی از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود که به گفته مسئولان همین بانک، در شش بانک ۶۰ درصد از متقاضیان وام فرزندآوری نتوانسته‌اند وام بگیرند و بیشترین نسبت افراد در صف وام فرزندآوری مربوط به شش بانک شامل بانک مسکن، سپه، رسالت، پست بانک، رفاه و مهر ایران است.

بر‌اساس داده‌های این بانک در سال ۱۴۰۳ مجموع متقاضیان وام فرزندآوری، ۹۶۱‌هزار‌و ۴۰۴ نفر بوده که از این تعداد، حدود ۵۸۸ هزار نفر معادل ۶۱ درصد توانسته‌اند وام دریافت کننند و ۳۹ درصد در صف مانده‌اند؛ بانک مسکن حدود ۶۸ درصد، بانک سپه ۶۲ درصد، بانک رسالت و پست بانک ۶۱ درصد و در بانک رفاه و مهر ایران نیز به ترتیب ۵۸ و ۵۵ درصد افراد در صف گرفتن وام نشسته‌اند. صف‌های طولانی انتظار برای دریافت وام را خیلی‌ از جوانان و متقاضیان روایت می‌کنند. مثل رعنا که وضعیت گرفتن وام ازدواج را بسیار نابسامان توصیف می‌کند: «الان دقیقا یک‌ماه‌و نیم است که هر روز وارد سایت می‌شوم و هر روز می‌نویسد که هیچ بانکی در استان شما که تهران است، دارای اعتبار نیست». مینا هم همین مشکل را دارد. او می‌گوید چندین ماه است که روزی صد بار وارد سایت می‌شود و خبری نیست: «روند گرفتن وام ازدواج آن‌قدر طولانی شده که به‌شدت ما را آشفته کرده است».

محمد می‌گوید که یک سال است دنبال وام ازدواج‌شان هستند، شبکه بانکی که حامی مال‌های لاکچری هم بوده، می‌گوید اعتبار ندارد. برخی می‌گویند بدون آشنا به نتیجه نمی‌رسند. آن یکی ادامه می‌دهد که خیلی‌ها برای اینکه ضامن وام ازدواج شوند، شرط می‌کنند که درصدی از وام به آنها تعلق بگیرد. همه از صف‌های طولانی و چندین‌ماهه وام ازدواج و فرزندآوری گلایه می‌کنند. آنها می‌گویند برای گرفتن این وام‌ها ضمانت‌های سنگینی از متقاضیان گرفته می‌شود. از آن طرف هم عده‌ای نسبت به افزایش میزان وام برای افراد زیر 25 سال هم معترض شدند. آنها می‌گویند چرا فردی که 26 یا 30 و 35‌ساله است، نباید به اندازه افراد زیر 25 سال، وام بگیرد. این انتقاد فعالان اجتماعی و افراد نگران از افزایش خشونت‌های خانگی و کودک‌همسری هم هست.

با‌این‌همه بانک مرکزی پیش‌از‌این در اواسط اسفند سال گذشته اعلام کرد که از ابتدای سال 1403 تا 11 اسفند همان سال، 246 هزار میلیارد تومان وام ازدواج و فرزندآوری پرداخت شده است. بر‌اساس اعلام این بانک، یک‌میلیون‌و 158 هزار نفر از متقاضیان این تسهیلات را گرفته‌اند. در ادامه گزارش بانک مرکزی همچنین آمده که این میزان پرداخت تسهیلات در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، رشد حدود 30‌درصدی داشته است. در ابتدا که ثبت‌نام وام ازدواج به صورت اینترنتی نبود و صندوق مهر امام رضا علیه‌السلام متصدی پرداخت وام ازدواج بود، این مبلغ دو میلیون تومان برای هر‌یک از زوجین بود. بعد‌ها وام ازدواج پنج میلیون‌تومانی آمد که آن‌هم با شرط‌های مختلف فقط به عده‌ای که شرایط خاصی داشتند، پرداخت می‌شد. آذر سال 93 مدیرکل اعتبارات بانک مرکزی شرایط جدید اعطای وام پنج میلیون‌تومانی ازدواج را اعلام کرد.

این مسئول همان موقع گفته بود که سامانه دریافت تسهیلات ازدواج از سال 1387 راه‌اندازی شده و حدود شش‌میلیون‌و 320 هزار نفر از طریق این سامانه توانسته‌اند تسهیلات ازدواج دریافت کنند. بعدا اعلام شد دخترانی که مهریه آنان تا 110 سکه بهار آزادی است و پسرانی که قبل از 25‌سالگی ازدواج می‌کنند، هر‌یک از دختران و پسرانی که یکی یا هر دو آنها فاقد پدر هستند یا اینکه دانشجوی دانشگاه‌ها یا طلبه حوزه‌های علمیه و در حال تحصیل باشند، مشمول دریافت وام پنج‌میلیونی ازدواج خواهند بود. بعد از آن وام به 10 و 15 و 30 میلیون تومان رسید تا اینکه در فروردین 95 مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای بانک مرکزی را مکلف کرد وام ازدواج را برای هریک از زوجین به مبلغ صد میلیون تومان برساند. حالا هم آخرین خبرها از وام‌های 300 و 350 میلیون تومانی حکایت می‌کند.

شکست سیاست‌های تشویقی 

فاطمه موسوی ویایه، جامعه‌شناس است و تأکید می‌کند که هیچ‌وقت وام‌ ازدواج منجر به افزایش میزان ازدواج در هیچ جامعه‌ای نشده است؛ یعنی این‌طور نیست که بتوان با دادن وام، افراد را برای ازدواج تشویق کرد. با این حال او به «شرق» می‌گوید که شاید در زمینه فرزندآوری این سیاست‌ها کمک‌کننده باشد: «درباره فرزندآوری، سیاست‌های تشویقی اغلب مالی هستند، اما پرداخت مستقیم به خانواده به ازای تولد هر فرزند، قطعا تبعات منفی دارد. بعد از جنگ جهانی دوم، در فرانسه چنین اتفاقی افتاد که این تسهیلات برای فرزندآوری در آن دوره آن‌قدر زیاد بود که یک خانواده ‌می‌توانست با داشتن 12 فرزند، بیرون از خانه کار نکند و با همان پولی که از سوی دولت به آنها تعلق می‌گرفت، می‌توانستند زندگی کنند.

کافی است آنها در خانه بنشینند و دولت هزینه‌های‌شان را تأمین کند. اما نتیجه این سیاست رخداد بیبی‌بمب در دهه 60 در فرانسه بود. بعد که بررسی کردند، متوجه شدند میزان فرزندآوری در میان طبقه کارگر و فقرا بسیار زیاد شده است، یعنی افرادی که سرمایه فرهنگی و اقتصادی کمتری برای فرزندآوری دارند، با این شیوه تشویق به فرزندآوری شده‌اند». به گفته این جامعه‌شناس، در نهایت به دلیل انتقادهایی که از این سیاست شد، تسهیلات پرداخت مستقیم به ازای هر فرزند متوقف شد و در بسیاری از کشورها ازجمله فرانسه، آلمان یا کشورهای اسکاندیناوی، تسهیلات به صورت کمک‌هزینه پرورش کودک پرداخت می‌شود؛ یعنی دولت هزینه مهدکودک کودکان را تقبل می‌کند که در نهایت منجر به افزایش مهارت‌های کودک می‌شود.

برخی از این مهدکودک‌ها هم اجباری است. در برخی از کشورها نیز هزینه مدرسه کودکان تأمین می‌شود و شهریه‌ها رایگان است. سیاست بر حمایت از کودکان بود، نه پرداخت ماهانه به خانواده آنها، چرا‌که کمک‌هزینه مستقیم، پیامدهای منفی دارد و ممکن است سرپرست خانواده با پولی که دریافت می‌کند، مشروب و مواد مخدر بخرد یا با آن قمار کند، یعنی این‌طور نیست که وقتی کسی سرپرست خانواده است، آن پول را به بهترین شکل برای فرزندانش هزینه کند». این جامعه‌شناس تأکید می‌کند «تجربه نشان داده حمایت‌های مالی مستقیم، یا نتیجه‌ای ندارد یا اینکه تنها قشر خاصی را افزایش می‌دهد و آنها را تشویق به فرزندآوری می‌کند.

پایین‌ترین اقشار جامعه مانند فقرا و افراد آسیب‌پذیر به این شکل برای فرزندآوری ترغیب می‌شوند». این جامعه‌شناس به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن هم افزایش کودک‌همسری است. زمانی که وام بیشتری برای افراد زیر 25 سال در نظر گرفته می‌شود، میزان ازدواج کودکان بالا می‌رود و از آنجایی که عروس یا داماد کودک هستند، وام به خانواده یا همسر که مرد است، تعلق می‌گیرد: «متأسفانه در این زمینه وام‌های ازدواج منجر به ایجاد فساد می‌شوند، یعنی نه‌تنها در‌نظر‌گرفتن وام مفید نیست بلکه در نهایت مشکلات و پیامدهای منفی هم در کنارش ایجاد می‌شود و منجر به افزایش کودک‌همسری می‌شود. افزایش کودک‌همسری هم در نهایت با بالا‌رفتن نرخ طلاق و خشونت خانگی و فرزندپروری ناموفق همراه است، یعنی بازتولید آسیب‌های اجتماعی». او معتقد است این شکل از سیاست‌های تشویقی به صورت پرداخت مالی کوتاه‌مدت هیچ تأثیری در به‌ نتیجه‌ رسیدن چنین سیاست‌هایی ندارد و نتیجه آن افزایش کودکان خیابانی و کودکان آسیب‌دیده می‌شود.