لزوم توجه به بازیابی کاربری ساختمان‌ها پس از زلزله
آیین‌نامه‌ها و استانداردهای ساختمانی کنونی، عمدتا با هدف کاهش احتمال فروریزش ساختمان‌ها در هنگام زلزله تدوین شده‌اند. این رویکرد اگرچه در حفظ جان انسان‌ها در حین رخداد زلزله حیاتی است، اما به جنبه‌های مهم دیگری نظیر حفاظت از دارایی‌های انسان، از دست رفتن کاربری ساختمان و مدت‌زمان لازم برای بازیابی آن توجه کافی ندارد.
جواد قدرتی‌ینگجه. کارشناسی ارشد مهندسی زلزله
آیین‌نامه‌ها و استانداردهای ساختمانی کنونی، عمدتا با هدف کاهش احتمال فروریزش ساختمان‌ها در هنگام زلزله تدوین شده‌اند. این رویکرد اگرچه در حفظ جان انسان‌ها در حین رخداد زلزله حیاتی است، اما به جنبه‌های مهم دیگری نظیر حفاظت از دارایی‌های انسان، از دست رفتن کاربری ساختمان و مدت‌زمان لازم برای بازیابی آن توجه کافی ندارد. با مقیاس این موارد مهم به سطح جامعه، پیامدهای منفی متعددی نظیر عدم دسترسی به مشاغل و مدارس به وجود می‌آید و در نهایت احتمالا جامعه جابه‌جایی جمعیت را تجربه خواهد کرد.
به منظور ارتقای سطح آمادگی جامعه در برابر زلزله، ضروری است رویکرد طراحی لرزه‌ای فراتر از صرفا ایمنی جانی رفته و قابلیت سرویس‌دهی ساختمان‌ها و زیرساخت‌های حیاتی را پس از وقوع زلزله در اولویت قرار دهد. این امر شامل فراهم‌کردن امکان سکونت مجدد در ساختمان‌ها، از‌سرگیری کاربری آنها و ارائه خدمات کامل توسط تأسیسات برقی، مکانیکی و سایر زیرساخت‌های حیاتی نظیر آب، برق و گاز است. تحقق این هدف، بیشترین سود و منفعت را برای جامعه به همراه خواهد داشت. سرویس‌دهی کامل ساختمان بدون سرویس‌دهی زیرساخت‌های حیاتی ممکن نخواهد بود و تأمین این مهم بیشترین سود را برای جامعه خواهد داشت.
هدف اصلی از طراحی لرزه‌ای در استاندارد 2800 (آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله)، تأمین ایمنی جانی برای ساختمان‌های با اهمیت متوسط در برابر زلزله است. هدف این آیین‌نامه صرفا تأمین ایمنی جانی ساکنان پس از رخداد زلزله است، اما پس از رخ‌دادن زلزله، در صورت عدم فروریزش، شدت آسیب‌ها در ساختمان‌های طراحی‌شده با این آیین‌نامه به حدی است که احتمالا توجیه اجرائی-اقتصادی برای تعمیر وجود نداشته و ساختمان محکوم به تخریب و نوسازی خواهد بود. لازم به ذکر است که براساس مستندات بین‌المللی، در اغلب ساخت‌وسازهای شهری ایران، هدف ایمنی جانی این آیین‌نامه محقق نمی‌شود؛ چون در کلان‌شهرهای لرزه‌خیز نظیر تهران، تبریز، مشهد، شیراز و... استفاده از سیستم سازه‌ای قاب خمشی بتن‌آرمه متوسط را مجاز می‌داند. استفاده از سیستم سازه‌ای مذکور در پهنه‌های لرزه‌خیز از کشورهای آمریکا، ژاپن، چین، ترکیه، هند، اندونزی، فیلیپین و... در چند دهه اخیر ممنوع است.
نارسایی آیین‌نامه‌های فعلی در پرداختن به نیازهای فراتر از ایمنی جانی، منجر به ظهور مفهوم جدیدی در مهندسی زلزله و علوم اجتماعی با عنوان «بازیابی کاربری» شده است. عدم پاسخ‌گویی آیین‌نامه‌های فعلی به نیازهای فراتر از ایمنی جانی، سبب شده است تا پژوهشگران مهندسی زلزله و علوم اجتماعی یک هدف عملکردی جدید با عنوان بازیابی کاربری معرفی کنند. هدف از این رویکرد عملکردی، پشتیبانی از نیازهای اساسی جامعه پس از زلزله است. طراحی مبتنی بر بازیابی کاربری، ساختمان‌ها و زیرساخت‌های حیاتی را قادر می‌کند تا در هنگام زلزله، آسیب‌های حداقلی را تجربه کرده و در کوتاه‌ترین زمان ممکن به ارائه خدمات اولیه بازگردند. این امر به‌طور درخور توجهی زمان توقف فعالیت‌های کلیدی اجتماعی و هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم ناشی از آسیب‌ها، تعمیرات و تخریب‌های غیرضروری را کاهش می‌دهد.
آیین‌نامه‌های فعلی (نظیر استاندارد 2800 ایران) نه‌تنها به‌طور مشخص از خسارات اقتصادی پس از زلزله پشتیبانی نمی‌کنند، بلکه مبنای عملکردی مشخصی برای بازگرداندن ساختمان به وضعیت بهره‌برداری قبل از زلزله نیز ارائه نمی‌دهند.
براساس گزارش FEMAP-2090 که توسط ایالات متحده در سال 2021 منتشر شده است، پیش‌بینی می‌شود 20 تا 40 درصد از ساختمان‌هایی که سازگار با ضوابط به‌روزترین آیین‌نامه‌ها هستند، بعد از رخ‌دادن یک زلزله بزرگ، برای سکونت مجدد غیرقابل قبول خواهند بود. همچنین، ۱۵ تا ۲۰ درصد از این ساختمان‌ها از نظر اقتصادی غیرقابل تعمیر خواهند بود. وضعیت ساختمان‌های قدیمی‌تر به‌مراتب نگران‌کننده‌تر است. لازم به ذکر است که استاندارد 2800 ایران و آیین‌نامه‌های طراحی سازه‌های بتن‌آرمه و سازه‌ای فولادی ایران در اغلب موارد ترجمه از استانداردهای ایالات متحده است.
برای پشتیبانی از تک‌تک سازه‌ها و جوامع در برابر چنین خساراتی، یک تغییر بنیادین در آیین‌نامه‌ها، استانداردها، ساخت‌وساز و ارزش‌های اجتماعی نیاز است. عموم مردم خواهان داشتن جامعه‌ای تاب‌آور در برابر بلایای طبیعی هستند و تمرکز بر تاب‌آوری در تمامی سطوح حکومتی یک الزام است.
