از رد‌ پاهای هزاران‌ساله تا کشف یک گونه جدید انسان

فریدون بیگلری-مسئول بخش پارینه‌سنگی و معاون فرهنگی موزه ملی ایران: یک سال گذشته برای متخصصین دیرین‌انسان‌شناسی و علاقه‌مندان این حوزه دستاوردهای مهمی داشت و کشفیات متعددی از قاره‌های مختلف جهان گزارش شد که برخی از آنها بسیار استثنائی بودند. از میان این کشفیات جدید هفت مورد در اینجا ارائه می‌شود و امیدوارم در آینده بتوانم شمار دیگری از این یافته‌ها را معرفی کنم. یافته‌های معرفی‌شده در اینجا شامل جمجمه یک گونه انسان معروف به «هاربین» با قدمت نزدیک به 150 هزار سال از چین، ابزارهای چوبی با قدمت حدود 250 هزار سال از جنوب‌ غربی چین، آثار دست و پای انسان با قدمت حدود 200 هزار سال در نزدیک لهاسا در فلات مرتفع تبت، جسد توله‌شیر غار با قدمت حدود 28 هزار سال از سیبری، استخوان حکاکی‌شده دوره پارینه‌سنگی میانی از غار اینهورن آلمان با قدمت حدود 50 هزار سال، رد پاهای انسان و حیوانات در جنوب اسپانیا با قدمت حدود صد هزار سال و در پایان ردپاهای دیگری از انسان با قدمت بیش از 20 هزار سال از نیومکزیکوی آمریکا است.

1 یکی از مهم‌ترین یافته‌های دیرین‌انسان‌شناسی دهه‌های اخیر کشف جمجمه انسان لونگی در چین است که چند سال پیش کشف و جمعی از پژوهشگران چینی نتایج مطالعه آن را منتشر کردند. این جمجمه که به‌خوبی حفظ شده حین ساخت پلی روی رودخانه سونگ هوا در زمان اشغال چین توسط ژاپنی‌ها در دهه 1930 کشف شد. کارگران چینی برای حفظ جمجمه، آن را در چاهی مخفی کردند و سرانجام در سال 2018 جمجمه آشکار و پس از چند سال مطالعه، معرفی شد. این جمجمه بزرگ که مربوط به فردی حدودا 50 ساله است، دارای حفره‌های چشمی بزرگ و تقریبا مربع‌شکل، برجستگی ضخیم ابرویی، بینی پهن و دندان‌های بزرگی است که طبق نظر پژوهشگران حاصل انطباق با محیط‌های سرد و خشن است. سال‌یابی ژئوشیمیایی جمجمه نشان داده که جمجمه موسوم به «هاربین» حداقل 146 هزار سال قدمت دارد و مربوط به اواخر پلیستوسن میانی است. متخصصین چینی این یافته جدید را به عنوان گونه جدید انسانی، «هومو لونگی» یا «مرد اژدها» معرفی کرده‌اند. این پژوهشگران معتقدند که «هومو لونگی»، «انسان دالی» و «انسان بایشی‌یا» (دنیسوایی) از یک نسب هستند و نزدیک‌ترین شاخه به گونه انسان مدرن‌اند. برخی از متخصصین هم این احتمال را مطرح کرده‌اند که جمجمه «هاربین» متعلق به انسان «دنیسوایی» است که بر اساس چند استخوان و دی‌ان‌ای باستانی از غار دنیسوا و یک آرواره از غار بایشی‌یا شناخته شده است. برخی از انسان‌شناسان از جمله «جان هاوکس» معتقدند که هنوز زود است این جمجمه را یک گونه جدید انسانی بدانیم. هرچند هنوز اتفاق‌نظر کلی درباره این یافته جدید وجود ندارد، اما همان‌طور که «کریس استرینگر»، انسان‌شناس مشهور می‌گوید این کشف یکی از مهم‌ترین یافته‌های 50 سال اخیر است.

2 کشف دیگری در چین که خبرساز شد ابزارهای چوبی با قدمت بیش از 250 هزار سال است. با اینکه باستان‌شناسان می‌دانند استفاده انسان از ابزارهای چوبی پیشینه طولانی دارد، اما به علت اینکه چنین مواد آلی به‌ندرت در مکان‌های پارینه‌سنگی حفظ می‌شوند، اطلاعات ما از این فناوری اولیه بشر اندک است. از نمونه‌های معدودی که گزارش شده‌اند می‌توان به نیزه‌های چوبی شونینگن در آلمان با قدمت بیش از 300 هزار سال و ابزارهای چوبی با قدمت حدود 170 هزار سال از پوگتی در ایتالیا اشاره کرد. گروهی از پژوهشگران چینی گزارشی از 35 ابزار چوبی و دیگر یافته‌های مرتبط را منتشر کردند که بین 250 تا 361 هزار سال قدمت دارند. این ابزارهای چوبی همراه با ابزارهای کوبه از جنس شاخ، استخوان‌های دارای اثر برش و ابزارهای سنگی در مکانی به نام گانتانگ کینگ در جنوب‌ غربی چین یافت شده‌اند. در کاوش‌های اخیر محوطه باز گانتانگ کینگ بین سال‌های 2014 تا 2018 و در عمق 3 تا 7 متری محوطه، این مجموعه ابزار چوبی که به‌خوبی حفظ شده‌اند همراه با دیگر بقایای باستان‌شناسی یافت شدند. بررسی زمین ریخت‌شناسی و رسوب‌شناسی نشان می‌دهد که این محوطه در حاشیه دریاچه کهنی قرار داشته است. استفاده از چند روش سال‌یابی نشان‌دهنده محدوده زمانی بین 250 تا 361 هزار سال پیش است. این ابزارهای چوبی که نوک تیزی دارند، اغلب سالم بوده و بقایای نشاسته گیاهی در نوک آنها یافت شده است. این ابزارها برای کندن ریشه‌های گیاهی خصوصا زمین ساقه گیاهان نیمه‌آبزی مثل زنبق به کار رفته‌اند که از لحاظ نشاسته غنی‌اند. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که انسان‌ریخت‌های این دوره با توجه به افت‌وخیز سطح آب دریاچه با هدف استفاده از زمین ساقه گیاهان نیمه‌‌آبزی به این محوطه می‌آمدند و با ابزارهای چوبی در حاشیه کم‌عمق دریاچه به گردآوری آنها می‌پرداختند. این یافته‌ها نشانه تنوع و کاربرد گسترده از ابزارهای چوبی در دوره پارینه‌سنگی قدیم و همچنین نقش مهم ریشه‌های گیاهی در تغذیه شکارگر-گردآوران این دوره است و می‌تواند ما را در بازسازی تنوع فناوری‌های اولیه و معیشت دوره پارینه‌سنگی قدیم یاری کند.

3 کشف و سال‌یابی 10 اثر دست و رد‌پا در سطح تخته سنگ تراورتنی نزدیک چشمه آب گرمی نزدیک لهاسا در فلات مرتفع تبت از دیگر یافته‌های خبرساز اخیر بود که در صورت صحت ادعای پژوهشگران یکی از کهن‌ترین آثار هنری یافت‌شده جهان است. سال‌یابی سنگ تراورتن به روش تاریخ‌گذاری سری اورانیوم نشان می‌دهد که این آثار بین حدود 169 تا 226 هزار سال پیش به‌ وجود آمده‌اند. طبق نظر یابندگان این نقش دست و پا توسط دو کودک حدودا هفت و دوازده‌ساله روی گل نرم اطراف چشمه‌های آب گرم ایجاد شده‌اند. با توجه به ارتفاع چهار هزارمتری این محل، انسان‌ها تنها در دوره‌های گرم دوران یخبندان امکان زندگی در این منطقه مرتفع را داشتند. قدیمی‌ترین نقش دست شناخته‌شده انسان حداکثر 40 تا 50 هزار سال قدمت دارد، بنابراین اثر دست کوسانگ تبت بسیار قدیمی‌تر است و ریشه این نقش خاص را تا 200 هزار سال پیش عقب می‌برد. نکته جالب دیگر این است که بسیاری از نقوش دست در غارهای اروپا و سایر نقاط جهان توسط بچه‌ها ایجاد شده‌اند و این یافته جدید تبت نیز از این الگو پیروی می‌کند. البته شماری از باستان‌شناسان با این ادعا که نقوش به ‌طور عمدی ایجاد شده‌اند، موافق نیستند و احتمال می‌دهند که در نتیجه راه رفتن یا چهار دست و پا حرکت کردن بچه‌ها در گل‌ولای اطراف چشمه به ‌وجود آمده‌اند. حتی برخی از پژوهشگران در یکی‌بودن قدمت نقش‌ها و قدمت سنگ تراورتن شک دارند و با توجه به تفاوت رنگ آثار با رنگ سنگ تراورتن معتقدند که نقش‌ها بسیار متأخرتر هستند.

4 سیبری یکی از مناطق مهم جهان از لحاظ مطالعات دیرین‌شناسی است و در سال‌های اخیر و هم‌زمان با گسترش فعالیت شکارچیان عاج ماموت، اجساد یخ‌زده حیواناتی مثل کرگدن، خرس و گرگ و البته ماموت بارها کشف شده است که گنجینه‌های ارزشمندی برای پژوهشگران هستند که اطلاعات خود را از گونه‌های جانوری عصر یخبندان در شمال شرق آسیا افزایش دهند. شکارچیان عاج ماموت در این منطقه معمولا با استفاده از فشار آب، یخ را ذوب کرده و عاج‌های قدیمی را برای فروش استخراج می‌کنند. در مواردی علاوه بر عاج، اجساد حیوانات نیز یافت می‌شود که معمولا به مراکز پژوهشی تحویل داده می‌شود. اجساد یافت‌شده به علت سرما و یخ بعد از ده‌ها هزار سال به‌خوبی حفظ شده‌اند و می‌توان در مورد شکل ظاهری، پوشش بدن و بخش‌های نرم اندام که معمولا از بین می‌روند، اطلاعات جدیدی در اختیار ما بگذارند. اخیرا نتایج مطالعه جسد یخ‌زده یک توله شیر که چهار سال پیش در ساحل رودخانه سمیولیاخ در سیبری کشف شده، منتشر شد. جسد این توله‌شیر غار که «اسپارتا» نامیده شده، حدود 28 هزار سال قدمت دارد. گفتنی است جسد «اسپارتا» به‌ طور کامل حفظ شده و خز، پوست، بافت نرم و اندام‌های او دست‌نخورده باقی مانده‌‌اند. بررسی خز نشان می‌دهد که شیر غار منطقه سیبری خز ضخیم و بلندی داشته که وی را از سرمای شدید منطقه حفظ می‌کرده است. پژوهشگران امیدوارند با استخراج دی‌ان‌ای از جسد توله شیر به اطلاعات مهمی از تاریخچه تکاملی شیر غار و ویژگی‌های این درنده عصر یخ دست یابند. یافته‌های سیبری می‌تواند ما را با محیط طبیعی و گونه‌های جانوری که هم‌زمان با انسان‌های نئاندرتال، دنیسوایی و انسان مدرن در این بخش از آسیا زندگی می‌کردند، بیشتر آشنا سازد.

5 در سال‌های اخیر شاهد انتشار یافته‌های جدیدی از نقاط مختلف اروپا و آسیا هستیم که همگی نشان‌دهنده جنبه‌های ناشناخته‌ای از فرهنگ انسان‌های نئاندرتال هستند. یک کشف جدید از آلمان را می‌توان مدرک دیگری از پیچیدگی‌های رفتاری و نمادگرایی در میان نئاندرتال‌ها دانست. گروهی از پژوهشگران آلمانی گزارش کشف یک استخوان حکاکی‌شده از لایه‌های باستان‌شناسی اواخر دوره پارینه‌سنگی میانی در غار اینهورن یا تک‌شاخ را منتشر کردند که مورد توجه متخصصین و رسانه‌ها قرار گرفت. یافته‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که غار تک‌شاخ بین 130 هزار سال تا 47 هزار سال پیش مورد استفاده نئاندرتال‌ها بوده است. در کاوش‌های چند سال پیش، دست‌تراش‌های سنگی و استخوان حیوانات شکارشده توسط نئاندرتال‌ها یافت شده که در سطح استخوان‌ها آثار قصابی و برش به‌خوبی دیده می‌شود. در میان این استخوان‌ها، یک استخوان بند انگشت گوزن منقرض‌شده‌ای به نام «مگالوسوروس» دارای آثار برش منظم و زاویه‌داری بود که توجه پژوهشگران را به خود جلب کرد. این یافته خاص پس از چند سال مطالعه و سن‌سنجی چندی پیش منتشر شد. به نظر می‌رسد که برش‌های منظم و الگودار سطح استخوان در نتیجه قصابی به‌ وجود نیامده‌اند و درواقع پس از جوشاندن استخوان و با استفاده از لبه تیز ابزار سنگی در یک رویه آن ایجاد شده‌اند. بررسی سطح حکاکی‌ها با میکروسکوپ سه‌بعدی و همچنین تراش تجربی استخوان‌های جدید با ابزار سنگی با پیروی از همان الگوی مشاهده‌شده در سطح استخوان بند انگشت، اطلاعاتی درباره نحوه ایجاد این حکاکی‌ها به پژوهشگران داده است. سن‌سنجی مستقیم استخوان، تاریخی در حدود 51 هزار سال پیش را ارائه کرده است. تیم پژوهشگران آلمانی معتقدند که این یافته مدرک دیگری از زنجیره مدارکی است که در چند دهه اخیر کشف شده‌اند و بر وجود اندیشه نمادگرایانه در میان نئاندرتال‌ها دلالت دارند. البته نظرات متفاوت دیگری هم درباره ماهیت نمادین یا کاربردی این یافته مطرح شده از جمله «جان شی» که معتقد است این استخوان احتمالا برای مقاصد کاربردی تراشیده شده و می‌توانسته قرقره ریسمان یا وزنه تور ماهی‌گیری باشد.

6 یافته دیگری از جهان نئاندرتال‌ها که مورد توجه قرار گرفت ردپاهایی است که در یکی از سواحل اسپانیا کشف شدند و حدود صد هزار سال قدمت دارند. این ردپاها که مربوط به بزرگسالان و کودکان‌اند همراه با ردپای حیواناتی مثل گوزن، گراز، گاو وحشی و پرندگان آبزی در سواحل ماتالاسکاناس در جنوب اسپانیا یافت شدند. ردپای نئاندرتال‌ها شامل 87 ردپا است که مربوط به 36 نفر، از جمله 11 کودک و 26 بزرگسال‌اند. تصویربرداری هوایی با هلی‌شات و اسکن دیجیتال ردپاها و بررسی دقیق عمق، اندازه و شکل آنها توسط پژوهشگران امکان داد بر‌اساس شاخص‌های کلیدی قد و سن تشخیص دهند که از این 26 بزرگسال، 5 نفر زن و 14 نفر مرد بوده‌اند. اما جنسیت بقیه افراد قابل شناسایی نبود. قد آنها بین 120 تا 150 سانتی‌متر بوده است. پژوهشگران معتقدند که این گروه احتمالا در ساحل مشغول صید پرندگان و پستانداران کوچک، ماهی‌گیری در آبگیرهای کنار ساحل یا جمع‌آوری صدف بوده‌اند. پیش از این هم مجموعه‌ای از ردپاهای نئاندرتال‌ها در مکانی به نام روزل در ساحل نورماندی، در شمال غربی فرانسه کشف شده که حدود 80 هزار سال قدمت دارند.

7 کشف ردپاهای دیگری در قاره آمریکا هم از خبرهای داغ این حوزه بود. این ردپاهای انسان و حیوانات در پارک ملی وایت سندز یا ماسه سفید در نیومکزیکوی آمریکا کشف شده‌اند که در رسوبات بقایای یک دریاچه کهن عصر یخبندان موسوم به دریاچه اوترو واقع شده‌اند. اطراف این دریاچه شرایط مساعدی را برای رشد گیاهان و زندگی حیوانات مختلف عصر یخبندان مثل علف‌خوارانی چون شتر، ماموت و تنبل زمینی و درندگانی مانند گرگ و شیر آمریکایی را فراهم کرده بود. ردپاهای این حیوانات در تالاب‌های دریاچه تا به امروز حفظ شده‌اند. ردپاهای جانوران در این منطقه از حدود 80 سال پیش شناخته شده بودند، اما از حدود 20 سال پیش و در نتیجه کاوش‌ها و پژوهش‌های جدید ردپاهای بیشتری کشف شد. یافتن ردپای یک انسان در حدود 5 سال پیش باعث تمرکز بیشتر باستان‌شناسان و کشف ردپاهای بیشتری شد. اولین کشف مهم، ردپای زنی بود که به طول یک‌ونیم کیلومتر در مسیری در حاشیه دریاچه حرکت کرده است. نکته جالب ردپای کودکی نوپاست که گاهی در کنار ردپای زن ظاهر می‌شود و نشان می‌دهد زن در قسمت‌هایی از مسیر کودک را در آغوش گرفته است. ردپاهای دیگری از کودکان و نوجوانان و تعداد کمتری بزرگسال در این ناحیه یافت شده است که سال‌یابی مواد آلی باقی‌مانده در لایه‌های رسوبی زیرین و بالای آنها نشان می‌دهد که بین 21 تا 23 هزار سال قدمت دارند. این ردپاها درواقع تاریخچه حضور انسان در قاره آمریکا را حداقل شش هزار سال عقب بردند.