تهران و بحران فرو نشست زمین

نجمه جمشیدی: به زمین زیر پایمان هم دیگر اعتمادی نیست، هر لحظه ممکن است فرو بریزد؛ چراکه 40 هزار حلقه چاه غیرمجاز بی‌محابا و در مقابل دیدگان مسئولان در حال بلعیدن مایه حیات تهران هستند. مسئولان نیز مرگ تدریجی تهران را به تماشا نشسته‌اند. این بی‌تفاوتی مسئولان، تهران را رکورددار بحران فرونشست زمین در ایران و جهان کرده است. بحران‌های زیست‌محیطی ایران تمام‌شدنی نیست. یک روز ریزگرد و کم‌آبی و روز دیگر فرونشست زمین و فروچاله‌ها؛ ۲۹ استان کشور درگیر بحران فرونشست زمین هستند. به‌ گفته رئیس سازمان زمین‌شناسی درحال‌حاضر ۶۰۹ دشت کشور با معضل فرونشست زمین دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند که از این تعداد بیش از ۴۰۰ دشت در منطقه بحرانی فرونشست قرار دارند. اتحادیه اروپا چهار میلی‌متر فرونشست زمین در سال را طبیعی اعلام کرده است؛ اما میانگین فرونشست در ایران سالانه شش سانتی‌متر است و در برخی از دشت‌ها نیز به ۳۶ سانتی‌متر رسیده است. با مقایسه این آمارها به عمق فاجعه فرونشست زمین در ایران پی می‌بریم؛ فاجعه‌ای که از دهه ۸۰ آغاز شد.

فرونشست آغازی برای پایان 

فرونشست زمین پدیده بسیار خطرناکی است و از آن به‌عنوان آخرین و برگشت‌‌ناپذیرترین مرحله از فرایند بیابان‌زایی یاد می‌شود. زمانی که زمین نشست می‌کند و آبرفت‌های درشت‌دانه به‌ هم می‌چسبند و فضای خالی آنها پر می‌شود، امکان انباشت آب در این سفره‌ها از بین می‌رود. سرزمینی که امکان انباشت آب شیرین در زیر سطحش را از دست بدهد، از نظر امنیت اجتماعی با تنش‌های جدی مواجه شده و مقدمه مهاجرت‌های محیط‌زیستی فراهم می‌شود. مهم‌ترین عوامل فرونشست، برداشت‌های بی‌رویه و بیش از حد مجاز آب زیرزمینی به‌ویژه از طریق چاه‌های آب و ممانعت از نفوذ آب برگشتی شرب و صنعتی و کشاورزی بوده است. از دست رفتن سفره‌های زیرزمینی و مرگ آب‌خوان‌ها و فرونشست زمین، ایران را وارد بحران کرده است. خطرناک‌ترین پیامد فرونشست زمین در دشت‌ها فرسایش خاک و از بین رفتن قابلیت کشت است. در شهرها نیز موجب ترک‌برداشتن و تخریب و ریزش تأسیسات زیربنایی و ساختمان‌ها شده است. به گفته کارشناسان، فرونشست زمین حتی منجر به انفجار و آتش‌سوزی در خطوط انتقال گاز و نفت و جایگاه‌های سوخت‌رسانی در شهرها نیز خواهد شد.

تهران رکورددار فرونشست در ایران

شاید جالب باشد بدانید که تهران در فرونشست زمین، گوی سبقت را از دیگر استان‌های کشور ربوده است و رتبه نخست لیست فرونشست زمین در کشور به‌ شمار می‌رود. فرونشست در تهران 90 برابر حد بحرانی اتحادیه اروپاست. برداشت بی‌رویه آب در سال‌های اخیر، همه دشت‌های هشت‌گانه تهران را دشت ممنوعه کرده است. آمارهای متفاوتی برای فرونشست زمین در تهران از سوی مسئولان اعلام می‌شود.

براساس آمار وزارت نیرو، میزان فرونشست در دشت ورامین ۱۳ سانتی‌متر، در دشت ری ۲۵ سانتی‌متر، در دشت تهران ۱۴ سانتی‌متر و در دشت شهریار ۳۶ سانتی‌متر ثبت شده است. رئیس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی نیز درباره فرونشست تهران گفته است: «فرونشست تهران به سالانه ۲۴ سانتی‌متر رسیده است». همه این آمارها گواه روشنی بر این مسئله است که حال تهران وخیم است و هرچه سریع‌تر برای بهبود حال تهران باید تدبیری اندیشید.

حقابه دزدی بلای جان تهران

شاید مهم‌ترین دلیل رکورددزنی تهران در فرونشست زمین به توسعه آن بازگردد. تهران از آن دسته شهرهایی است که توسعه‌اش، نه براساس داشته‌هایش، بلکه براساس داشته‌های شهرهای هم‌جوار برنامه‌ریزی شده است. افزایش جمعیت آن به بیش از ۱۰ میلیون نفر، توسعه غول‌های صنعت خودروسازی مانند ایران‌خودرو سایپا، یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز کشور و گسترش صنایع ناسازگار با زیست‌بوم، همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا تهران را به مرحله بحرانی برسانند. براساس آمار، کلان‌شهر تهران ۱۰ میلیون ساکن شبانه و ۱۵ میلیون تردد روزانه دارد. برای سیراب‌کردن این جمعیت دست‌کم یک میلیارد متر‌مکعب آب شرب نیاز است.

روزگاری تهران 500 قنات بارور داشت که در حد توان اکولوژیکی این شهر می‌توانست برای جمعیت متعادل آن آب تأمین کند؛ اما در چند دهه گذشته، تهران عطش سیری‌ناپذیری برای بلعیدن منابع آبی شهرهای هم‌جوار خود داشته است. هرچه خواسته در این سال‌ها به او آب داده‌اند. سدسازی و انحراف آب رودخانه‌های کرج و لار و جاجرود و شاهرود و... به پایتخت؛ تهران را به کلان‌شهری پرمعضل و ناسازگار با زیست‌بوم تبدیل کرد که موجب شد این کلان‌شهر ده‌ها برابر توان اکولوژیکی خود از جمعیت پر شود. در‌این‌میان برای جبران کمبودهای خود تبدیل به راهزن حقابه کشاورزان کرج و شهریار و طالقان و ورامین و گرمسار و... شد. حقابه‌دزدی که سرانجام آن نابودی اراضی کشاورزی و باغ‌ها در شهرهای هم‌جوار و فرونشست زمین در استان تهران بود.

چاه‌های غیرمجاز متهم اصلی فرونشست تهران

تهران روزی یک میلی‌متر نشست می‌کند. یکی از متهمان اصلی فرونشست تهران چاه‌های غیرمجاز است. براساس آمار ۵۰ هزار حلقه چاه مجاز در تهران وجود دارد؛ اما آنچه به معضلی برای تهران تبدیل شده، وجود ۴۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز است. چاه‌هایی که بدون وقفه و بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی برداشت کرده و موجب افت سطح سفره‌های زیرزمینی می‌شود. حال پرسش اینجاست که چرا مسئولان تاکنون اقدامی جدی برای مسدود‌کردن این چاه‌های غیرمجاز انجام نداده‌اند؟

زنگ خطر فرونشست زمین، بیش از یک دهه پیش در ایران به‌ صدا درآمده؛ اما نشنیدن مصلحتی مسئولان اجازه شنیدن آن را به مردم نداده است. پدیده فرونشست، نشان‌دهنده فرایند بیابان‌زایی و مرگ یک سرزمین است. پس از فرونشست، فرایند بیابان‌زایی برگشت‌ناپذیر شروع شده و آن زمان است که مردم آن سرزمین باید از بیابانی به‌ نام وطن به‌اجبار مهاجرت کنند. برخی از کارشناسان بر این باورند که در کمتر از یک دهه دیگر، اثری از سفره‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط ایران باقی نخواهد ماند. این به معنای پایان زندگی در بسیاری از دشت‌ها و شهرهای ایران به‌ویژه پایتخت است.