بدل دیپلماتیک

‌شرق: در شرایطی که اخبار و تحولات از بن‌بست جدی در مذاکرات هسته‌ای حکایت می‌کرد تا جایی که مقامات دولت بایدن از شکست رسمی در پروسه گفت‌وگوهای غیرمستقیم با ایران گفتند، خبر آزادی سیامک و محمدباقر نمازی تا اندازه‌ای می‌تواند این فضای منفی چند هفته اخیر را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. البته در یک تحلیل عمیق‌‌تر و با درنظرداشتن شرایط کنونی در داخل کشور، سطح منطقه و جهان می‌توان این را هم گفت که اقدام ایران برای آزادی نمازی‌ها از چند جهت شایان ارزیابی است.

باز هم   خبردرمانی   یا   واقعیت؟

روز گذشته استفان دوجاریک، سخنگوی سازمان ملل، مدعی شد محمدباقر نمازی، زندانی دوتابعیتی از زندان آزاد شده و ایران را ترک کرده است و سیامک نمازی نیز آزاد شده، اما همچنان در ایران است. در بیانیه‌ای که دوجاریک به‌ نقل از دبیر کل سازمان ملل متحد منتشر کرد، گوترش از قبول درخواست‌هایش از رئیس‌جمهور ایران مبنی بر اجازه خروج محمدباقر نمازی برای معالجه در خارج از کشور تشکر کرده است.

مقام‌های قضائی به سیامک نمازی، بازرگان ایرانی-آمریکایی زندانی، یک هفته مرخصی قابل تمدید دادند. محمد‌باقر نمازی، پدر سیامک و از دولتمردان پیش از انقلاب نیز اجازه خروج از ایران برای درمان را دریافت کرده است. در این بین، وکیل سیامک نمازی نیز خبر مرخصی موقت موکلش را در گفت‌وگو با خبرگزاری رویترز تأیید کرد. سیامک نمازی از سال ۲۰۱۵ در زندان به سر می‌برد و به جرم «همکاری با دولت‌های متخاصم» به ۱۰ سال زندان محکوم شد.

سازمان ملل متحد نیز اعلام کرد محمدباقر نمازی، نماینده پیشین صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف)، برای درمان اجازه خروج از ایران را دریافت کرده است. محمدباقر نمازی در سال ۲۰۱۶ برای رسیدگی به وضعیت پسرش به ایران آمده بود. با‌این‌حال، رسانه‌ها و منابع داخلی کشور آزادی نمازی‌ها را مشروط به آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده خود در بانک‌های کره ‌جنوبی می‌دانند. درهمین‌باره نور‌نیوز، رسانه نزدیک به دبیر شورای عالی امنیت ملی خبر داده است که در هفته‌های اخیر مذاکرات فشرده‌ای با وساطت یکی از کشورهای منطقه درباره آزادسازی هم‌زمان زندانیان ایران و آمریکا انجام شده و میلیاردها دلار از منابع ارزی مسدود‌شده کشورمان نیز در این چارچوب در شرف آزادسازی است. بر این اساس، هنوز ایران حساب‌های اعلامی برای انتقال منابع مذکور را بنا بر ملاحظات بانکی نپذیرفته و حساب‌های جدیدی را به این منظور معرفی کرده است.

در‌عین‌حال، رسانه‌های دیگری همچون تسنیم نیز در مطلبی نوشتند: «آزادسازی زندانیان ایران و آمریکا و همچنین آزادسازی میلیاردها دلار از منابع بلوکه‌شده ایران در کره ‌جنوبی، خبر مهمی است که هم‌اکنون از سوی رسانه‌های مطرح دنیا نیز در حال مخابره است. در‌حالی‌که مذاکرات رفع تحریم‌ها به‌ دلیل عدم اتخاذ تصمیم سیاسی از سوی ایالات متحده آمریکا همچنان بدون حصول نتیجه باقی مانده است، این کشور مستقل از روند مذاکرات هسته‌ای، در حال پیگیری موضوع آزادی زندانیان خود در ایران و هم‌زمان آزادسازی منابع مسدودشده ارزی کشورمان در کره‌جنوبی است. خبرهای تکمیلی بیانگر آن است که آزادسازی هم‌زمان زندانیان ایران و آمریکا و همچنین آزادسازی هفت میلیارد دلار از منابع بلوکه‌شده ایران با میانجیگری قطر انجام شده است؛ ضمن اینکه سوئیس و سازمان ملل نیز به‌عنوان کانال ارتباطی در این امر درگیر هستند».

در این بین، خبر آزادسازی اموال بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی ادعایی است که بارها در دولت روحانی و به‌خصوص در یک سالی که از عمر دولت رئیسی می‌گذرد، مطرح شده بود. تکرار این ادعا در دولت سیزدهم تا جایی پیش رفت که بسیاری از کارشناسان و اقتصاددانان آن را «ترفند سیاسی» برای مدیریت بازار ارز تلقی می‌کردند؛ چرا‌که هر زمان دلار در بازار آزاد شیب صعودی را طی کرده و در مسیر فتح کانال‌های بالای 30 هزار تومان بوده است، به‌ناگاه خبر آزادسازی اموال بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی، ژاپن و حتی خبر تسویه بدهی عراق سبب شده تا ارز به صورت موقت مدیریت شود. از این حیث، «خبردرمانی» دولت و بانک مرکزی در ماه‌های اخیر برای کنترل ارز نوعی بی‌اعتمادی را در بازار ایجاد کرده بود. اما تأیید اخبار بازگشت هفت میلیارد دلار پول بلوکه‌شده ایران از دیروز بازار ارز را تحت تأثیر قرار داد. در همین راستا، دلار که در اوایل هفته جاری وارد کانال 33 هزار تومانی شده بود و به دنبال ثبت رکورد جدیدی در دولت رئیسی با فتح کانال 34 هزار تومانی تا آخر هفته بود، با این خبر (آزادی نمازی‌ها در ازای آزادسازی هفت میلیارد دلار پول بلوکه‌شده ایران) دوباره به کانال 32 هزار تومانی بازگشت.

در همین راستا خبرگزاری فارس در مطلبی عنوان کرد: «با آزادسازی بیش از هفت میلیارد دلار از منابع ارزی بلوکه‌شده ایران و ورود ارز به کشور، دوباره آرامش در بازار ارز حاکم خواهد بود و امکان دلالی واسطه‌گران ارزی کاهش می‌یابد». همین تک‌جمله اعترافی است درباره آنچه این رسانه‌ها مرتب از عدم تأثیر‌گذاری گشایش‌های دیپلماسی بر حوزه اقتصاد می‌گویند. البته در این بین برخی هم معتقدند آزاد‌شدن این مقدار از پول‌های بلوکه‌شده ایران هم اثر مثبت جدی بر حوزه بازار ندارد؛ چرا‌که دولت روحانی و به‌خصوص دولت رئیسی در این یک سال اخیر پپشاپیش با امید به آزاد‌شدن این اموال بلوکه، دست به چاپ پول‌های بدون پشتوانه زده‌اند.

ژست   یا   تلاش   برای   تعدیل   فضا؟

با خبر آزادی نمازی‌ها، این سؤال مطرح است که آیا تهران ذیل عنوان حقوق‌بشری این اقدام را انجام داده است یا به دنبال برخی اتفاقات در سه هفته اخیر، این تصمیم برای تعدیل فشارها صورت گرفته است؟

در این رابطه روز گذشته کاظم غریب‌آبادی با اشاره به فرایند درمان و معالجه محمدباقر نمازی گفت: «وی به دلایل انسان‌دوستانه، رفع ممنوع‌الخروجی شد». به گزارش مدیریت ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت امور بین‌الملل قوه قضائیه و ستاد حقوق بشر، کاظم غریب‌آبادی، معاون امور بین‌الملل قوه قضائیه و دبیر ستاد حقوق بشر، در پاسخ به سؤال یکی از خبرنگاران درخصوص چرایی آزادی محمدباقر و سیامک نمازی عنوان کرد: «محمدباقر نمازی به خاطر مسائل پزشکی و درمانی نزدیک به چهار سال است که خارج از زندان و در منزل خود در تهران به سر می‌برد. بنابراین با توجه به درخواست‌های مطرح برای ادامه معالجه در خارج از کشور و بنا بر ملاحظات انسان‌دوستانه، روز چهارشنبه گذشته از محمدباقر نمازی رفع ممنوع‌الخروجی به عمل آمد و هر زمانی که بخواهد، می‌تواند از کشور خارج شود». غریب‌آبادی افزود: «در همین چارچوب، یک هفته مرخصی نیز به سیامک، فرزند وی داده شده تا بتواند با والدینش دیدار کند».

با وجود گفته‌های غریب‌آبادی، باید این گزاره تحلیلی را هم در نظر گرفت که این اقدام ایران برای آزادی نمازی‌ها در چارچوب مسائل حقوق‌بشری، می‌تواند ادعاها و فضای منفی کنونی علیه ایران را به‌دلیل مرگ مهسا امینی تا حدودی تعدیل کند. بنابراین علاوه بر تأثیرات مثبت این اقدام برای کاهش فشارهای اقتصادی بر دولت رئیسی و مدیریت بازار ارز، بدون تردید آزاد‌کردن نمازی‌ها می‌تواند به ترسیم چهره بهتر در حوزه حقوق بشر به ایران کمک کند.

ارتباط   معنادار    3  آزادی

به دنبال خبر آزادی نمازی‌ها، انتشار خبر آزادی خلیل دردمند، حاجی ایرانی بازداشت‌شده در عربستان از عصر دیروز می‌تواند به مثبت‌شدن فضای منطقه‌ای با محوریت احیای روابط 

تهران – ریاض نیز منجر شود. البته گفته می‌شود یکی از شروط تهران برای آزادی نمازی‌ها هم به آزاد‌شدن دردمند بازمی‌گردد. در نتیجه بین این سه آزادی (آزادی نمازی‌ها، خلیل دردمند و آزادی پول‌های بلوکه‌شده ایران) ارتباط معناداری وجود دارد.

‌در همین زمینه شنبه‌شب در تماس‌های تلفنی جداگانه فؤاد حسین، وزیر امور خارجه عراق و بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان، خبر آزادی حاجی بازداشت‌شده ایرانی در عربستان سعودی به وزیر امور خارجه کشورمان اعلام شد.

پدر خلیل دردمند هم در گفت‌وگو با ایسنا با تأیید این خبر که فرزندش عصر شنبه آزاد شده است، گفت: «شب گذشته (شنبه‌شب) پسرم پس از آزادی با ما تماس گرفت و حال او خوب است و در صحت و سلامت به سر می‌برد. او اکنون در هتلی در عربستان است و ان‌شاءالله با هماهنگی‌های انجام‌شده به‌زودی به کشور باز‌می‌گردد».

در جریان مراسم حج امسال، خلیل دردمند، یکی از حجاج کشورمان پس از انتشار تصویری از سردار سلیمانی در کنار خانه خدا در توییتر خود، از سوی نیروهای امنیتی سعودی در مسجدالحرام به اتهام عدم رعایت شئونات حج دستگیر شد و بیش از دو ماه در زندان به سر برد.

باز  هم  قطر، باز  هم   امیدوار

با رصد اخبار مربوط به آزادی محمدباقر و سیامک نمازی و آزادسازی هفت میلیارد دلار پول بلوکه‌شده ایران در کره جنوبی به نظر می‌رسد قطر به‌عنوان میانجیگر اصلی توانست این تبادل را با موفقیت انجام دهد. اگرچه قطری‌ها در نشست دوحه با تمرکز بر مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا موفق به حل اختلافات تهران و واشنگتن و نهایتا احیای برجام نشدند؛ اما گویا این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس از هیچ تلاش میانجیگرانه‌ای دریغ نمی‌کند. خصوصا پس از این موفقیت، امیدهای دوحه برای ازسرگیری دور جدیدی از تلاش‌های میانجیگرانه با هدف احیای برجام در دستور کار قطر قرار گرفته است. البته در‌این‌بین باید خاطرنشان کرد که دوحه برخلاف رویه سابق این بار به جای تأکید بر احیای برجام سعی دارد با حل اختلافات حاشیه‌ای نظیر آزاد‌کردن زندانیان دوتابعیتی و نیز پول‌های بلوکه‌شده ایران، فضای مثبتی را برای مأموریت اصلی خود یعنی احیای برجام شکل دهد.

پیرو همین نکته و به فاصله ساعاتی پس آزادی نمازی‌ها بود که وزیر امور خارجه قطر در تماسی تلفنی با همتای ایرانی خود درباره آخرین تحولات احیای توافق هسته‌ای رایزنی کرد. دیروز یکشنبه وزارت امور خارجه قطر در بیانیه‌ای اعلام کرد که شیخ محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی، وزیر امور خارجه قطر، با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود تلفنی گفت‌وگو کرد. در این گفت‌وگوی تلفنی طرفین درباره روابط دوجانبه و آخرین تحولات مذاکرات احیای برجام تبادل نظر کردند. وزیر امور خارجه قطر گفت: «دوحه امیدوار به توافق ایران و آمریکا در راستای احیای برجام و رسیدن به توافقی عادلانه برای تمام طرف‌هاست». شیخ محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی در ادامه گفت‌وگوی تلفتی خود تأکید کرد: «در توافق احیای برجام باید نگرانی‌های تمام طرف‌ها در نظر گرفته شود و این امر در راستای امنیت و ثبات منطقه خواهد بود».

به موازات این گفت‌وگوی تلفنی وزرای امور خارجه ایران و قطر، معاون وزیر امور خارجه دولت سیزدهم با دستیار وزیر خارجه قطر درباره آینده برجام دیدار و گفت‌وگو کرد. به گزارش وزارت امور خارجه قطر، محمد بن عبدالعزیز بن صالح الخلیفی، دستیار وزیر امور خارجه قطر در امور منطقه‌ای، با مهدی صفری، معاون وزیر خارجه ایران در امور اقتصادی دیدار و گفت‌وگو کرد. در این دیدار درباره روابط دوجانبه تهران و دوحه و راه‌های گسترش آنها به‌ویژه در زمینه سرمایه‌گذاری و اقتصادی رایزنی شد. بر‌اساس این گزارش، وزیران خارجه ایران و قطر نیز درباره روابط دوجانبه و آخرین تحولات احیای توافق هسته‌ای تلفنی گفت‌وگو کردند.

مجموعه این تلاش‌های قطر گویای آن است که دوحه با نزدیک‌شدن به زمان برگزاری مسابقات جام جهانی فوتبال در این کشور هر تلاشی برای تعدیل تنش و اختلافات را در دستور کار خود دارد، چه تلاش برای احیای برجام و چه احیای روابط ایران و عربستان سعودی؛ چرا‌که قطر تمام اعتبار و آبروی سیاسی و اقتصادی خود را روی میزبانی جام جهانی 2022 گذاشته است؛ بنابراین هر‌گونه فضای آشفته در منطقه می‌تواند تمام این سرمایه‌گذاری‌های کلان دوحه را تحت‌الشعاع قرار دهد. از این نظر قطر در ماه‌های اخیر جدی‌ترین بازیگر برای احیای برجام به شمار می‌رود. حتی در زمان حضور رئیسی در نیویورک نیز تلاش‌های میانجی‌گرانه قطری‌ها در مقر سازمان ملل ادامه داشت. البته ناگفته نماند دوحه با میانجیگری در اختلافات تهران – واشنگتن و حتی احیای روابط ایران و عربستان می‌تواند به وزن دیپلماتیک خود در سطح منطقه و جهان بیفزاید.

در مقابل نگاه دوحه، ایران از همان ابتدا تأکید کرده است که تلاش‌های دیپلماتیک برای آزاد‌کردن زندانیان دو کشور (ایران و آمریکا) هیچ ارتباطی به مذاکرات احیای برجام ندارد. با وجود این گفته مقامات دولت رئیسی مبنی بر نبود ارتباط بین این دو مقوله باید پرسید که آیا دو حوزه مذاکرات با وجود استقلال از همدیگر بر یکدیگر اثرگذار نیستند؟ آیا موفقیت در مذاکرات برای آزاد‌کردن زندانیان دوتابعتی و آزادشدن اموال بلوکه‌شده ایران نمی‌تواند اثری مثبت، هرچند حداقلی بر مذاکرات احیای برجام داشته باشد؟

ایران   و   بازی  هوشمندانه

درست در شرایطی که دولت بایدن در آستانه انتخابات کنست در سرزمین‌های اشغالی و نیز انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره ترمز مذاکرات با ایران را کشیده و به موازاتش هم در هفته‌های اخیر مرتب در حال گسترش دایره تحریم‌ها علیه تهران است، جمهوری اسلامی با اقدامش برای آزادکردن نمازی‌ها عملا فضا را به نفع خود تغییر داد؛ چرا‌که این‌گونه استنباط خواهد شد که ایران بازیگر مخل مذاکرات نبوده است؛ یعنی به دنبال تأکید بر ادعای آمادگی تهران برای مذاکرات هسته‌ای، اقدام عملی در آزاد‌کردن نمازی‌ها می‌تواند به تلاش‌ها در زمینه ترسیم چهره‌ای مذاکره‌گریز یا حتی مذاکره‌ناپذیر از ایران پایان دهد یا این تلاش‌ها را کم‌اثر کند. ضمنا ‌آنکه نباید فراموش کرد که با آزادکردن نمازی‌ها، تهران توانست فضای کنونی مذاکرات را از وخیم‌تر‌شدن دور کند و حداقل در فضای فعلی فریز و ثابت کند.

البته در‌این‌بین تداوم سیاست دولت بایدن برای اعمال تحریم‌های بیشتر می‌تواند قدری محاسبات تهران را به هم بریزد؛ هرچند به باور برخی از مقامات دولت سیزدهم اعمال تحریم از سوی آمریکا عملا بی‌فایده خواهد بود؛ کما‌اینکه مشاور تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای معتقد است که آمریکا در‌حال‌حاضر سیاست فشار حداکثری را علیه ایران اعمال کرده است؛ بنابراین وضع تحریم‌های جدید بی‌معنی خواهد بود.

محمد مرندی، مشاور رسانه‌ای تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای کشورمان، در گفت‌وگویی با شبکه راشاتودی و در پاسخ به سؤالی درباره تحریم‌های جدید آمریکا علیه صادرات ایران و اینکه آیا این نشان‌دهنده یک شکاف جدید در روابط تهران و واشنگتن است، گفت: «ایالات متحده سیاست فشار حداکثری را علیه ایران اعمال کرده است و در واقع رئیس‌جمهور بایدن در حال دنبال‌کردن سیاست‌های دونالد ترامپ است. او تلاش می‌کند فشار اقتصادی را تا حد امکان افزایش دهد؛ چیزی که به عموم مردم آسیب می‌زند».

مرندی ادامه داد: «این سیاست آمریکاست و ایران به تحریم‌ها عادت کرده است؛ بنابراین تحریم‌های جدید بی‌معنی هستند. این تحریم‌ها هیچ تأثیری بر صادرات ایرانی‌ها ندارند؛ اما آمریکا تمام تلاش خود را برای خفه‌کردن ایران به کار می‌گیرد. این کشور رسانه‌های فارسی‌زبان متعددی در اختیار دارد و به همراه متحدان اروپایی و عربستان سعودی پول زیادی را علیه ایران هزینه می‌کنند و در هفته‌های گذشته آشکارا از مردم ایران می‌خواهند که دست به خشونت زده و به افسران پلیس حمله کنند».

او همچنین تصریح کرد: «این رسانه‌ها نیز اغلب در لندن مستقر هستند. ارتش سایبری آنها در آلبانی، فلسطین و عربستان به‌ طور فعال از افراد خود می‌خواهند که به مردم خشونت و چگونگی ساخت کوکتل مولوتف را آموزش دهند. آنها مردم را به خشونت دعوت می‌کنند؛ بنابراین این کشورها و آمریکا باید هزینه این کارها را پرداخت کنند».

حال باید دید که اقدام تهران در آزادی نمازی‌ها چگونه می‌تواند در یک محاسبه هوشمندانه به تغییر معادلات بینجامد؟