زنان و نابرابری

سعیده شفیعی: مسئولان اجرائی به بهانه‌های مختلف از بهبود وضعیت زنان‌ سخن می‌گویند. این در حالی است که زنان بارها نارضایتی خود را از شرایط موجود به اشکال مختلف بیان کرده‌اند. جدیدترین گزارش شکاف جنسیتی نیز اختلاف شدید درآمد زنان و مردان برای کار مشابه، عدم مشارکت زنان در بازار کار و تصدی مشاغل سیاسی را نشان می‌دهد. این وضعیت در شرایطی است که حتی برخی کشورهای همسایه وضعیت بهتری دارند و شرایط زنان ایرانی تنها از دو کشور پاکستان و افغانستان بهتر است. در این مطلب به بررسی ابعاد مختلف این گزارش در ایران و برخی کشورهای همسایه پرداخته شده است.

‌شاخص شکاف جنسیتی

گزارش جهانی شکاف جنسیتی (The Global Gender Gap Report) در سال 2006 از سوی مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) معرفی شد و به‌عنوان شاخصی برای بررسی برابری جنسیتی در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت. در این گزارش، میزان برابری بین زنان و مردان در چهار حوزه بهداشت، آموزش، اقتصاد و سیاست به‌طور سالانه مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. اهمیت این شاخص در کنار دقت عمل بالا و اعتباری که در میان شاخص‌های جهانی دارد، به‌ دلیل کیفیت بالای اندازه‌گیری آن است. شاخص شکاف جنسیتی عددی بین صفر و یک است که هرچه این رقم بالاتر باشد، دلالت بر شکاف کمتر جنسیتی و هرچه پایین‌تر باشد، دلالت بر شکاف بیشتر جنسیتی دارد. عدد ٠,٥ بیان‌کننده شکاف عمیق بین زنان و مردان است؛ به‌طوری‌که مردان از مزایایی دو‌برابر زنان در ابعاد چهارگانه بهره‌مندند و عدد ٠.٨٥ رقم نسبتا خوبی است، زیرا نشان‌دهنده نزدیک‌شدن زنان و مردان در ابعاد مورد بررسی است.

شاخص شکاف جنسیتی از چهار زیربخش مشارکت و فرصت‌های اقتصادی (با مؤلفه‌هایی مانند مشارکت زنان و مردان در نیروی کار، میزان درآمدهای متوسط هر جنس، درصد هر جنس در مشاغل رده‌بالا و رده‌پایین)، دستاوردهای آموزشی (با مؤلفه‌هایی مانند نرخ سواد و موقعیت آموزشی زنان در سطوح اولیه، ثانویه و سطح دانشگاهی)، بهداشت و طول عمر و توانمندسازی سیاسی (تعداد زنان در پارلمان و کابینه و میزان واقعی حضور زنان در این پست‌ها) تشکیل شده است.

‌یافته‌های کلیدی

زنان نیمی از جمعیت و نیمی از نیروی کار هر کشوری را تشکیل می‌دهند که کمتر مورد توجه کارفرمایان و دولتمردان قرار می‌گیرند. اگرچه در دهه‌های اخیر تلاش‌ها برای ایجاد فرصت‌های برابر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، بهداشتی و آموزشی در برخی از کشورهای توسعه‌یافته مؤثر واقع شده‌ اما هنوز در اغلب کشورهای جهان، زنان در مقابل مردان از فرصت‌ها و امکانات برابر برخوردار نیستند.

بر اساس گزارش این نهاد، از هر پنج شغل ایجاد‌شده برای زنان، چهار شغل (80 درصد) در اقتصاد غیررسمی است؛ درحالی‌که این نسبت برای مردان، دو از هر سه شغل (66 درصد) است. علاوه بر این‌ درگیری‌های ژئوپلیتیکی و تغییرات آب و هوایی هر دو به‌طور نامتناسبی بر زنان تأثیر می‌گذارند و شرایط آنان را بدتر می‌کنند.

مجمع جهانی اقتصاد در جدیدترین گزارش خود به بررسی وضعیت نابرابری بین زنان و مردان در 146 کشور جهان پرداخته است. بر‌اساس‌‌این در سال جاری 10 کشوری که در بالاترین سطوح برابری جنسیتی قرار دارند، عبارت‌اند از: ایسلند، نروژ، فنلاند، نیوزیلند، سوئد، آلمان، نیکاراگوئه، نامیبیا، لیتوانی و بلژیک. رتبه برخی کشورها در این شاخص عبارت‌اند از‌ آمریکا 43، بریتانیا 15، اسپانیا 18، چین 107، هند 127، قطر 133، ترکیه 129 و عربستان 131. افغانستان در این گزارش به‌عنوان کشوری شناخته‌شده که بیشترین نابرابری بین زن و مرد را دارد. بر اساس گزارش شکاف جنسیتی در سال 2023، هنوز هیچ کشوری به برابری جنسیتی دست نیافته است اما 9 کشور برتر، حداقل 80 درصد شکاف جنسیتی خود را از بین برده‌اند.

‌وضعیت نابرابری در ایران

بر اساس گزارش مذکور نمره ایران در شاخص شکاف جنسیتی 0.575 برآورد شده که از متوسط کشورهای با درآمد پایین هم کمتر است. این رقم، ایران را در رده‌‌بندی جهانی در رتبه صد‌و‌چهل‌و‌سومین کشور جهان قرار داده است که نسبت به سال گذشته تغییری ندارد. تنها سه کشور الجزایر، چاد و افغانستان شرایط بدتری از منظر شکاف جنسیتی نسبت به ایران دارند. در زیربخش آموزش نسبت به سایر زیربخش‌ها وضعیت بهتری وجود دارد و ایران را در مقام صد‌و‌دوازدهم جهان قرار داده است. در زیربخش بهداشت نیز وضعیت نسبت به فرصت‌های اقتصادی و سیاسی بهتر است اما در دو بخش فرصت‌های اقتصادی و توانمندسازی سیاسی، ایران در پایین‌ترین جایگاه‌ها قرار دارد. در ادامه وضعیت این چهار زیربخش به‌صورت تفصیلی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در بین 146 کشور جهان، ایران به‌لحاظ زیرشاخص فرصت‌های اقتصادی در رتبه 144‌ جای گرفته است. این به آن معناست که ‌از لحاظ شاخص‌های اقتصادی فقط دو کشور از ایران وضعیت بدتری دارند. بر اساس گزارش «مجمع جهانی اقتصاد»، نرخ مشارکت زنان در بازار کار ایران 13.8 درصد بوده که پایین‌ترین رقم مشارکت در بین کشورهای جهان است. این در حالی است که براساس این گزارش، زنان 35 درصد نیروی کار حرفه‌ای و متخصص کشور را به خود اختصاص داده‌اند. وجود قوانین نابرابر در اشتغال، تأکید بر نقش‌های سنتی زنان و تشویق‌های دولتی برای فرزندآوری زنان از جمله دلایل حضور اندک زنان در بازار کار است. حدود 18 درصد از مدیران و مقامات ارشد در ایران زن هستند که از این حیث، کشور را در رتبه صد‌و‌بیست‌و‌دوم جهان قرار می‌دهد. شاخص دیگر در این حوزه، دستمزد به ازای کار برابر است. از نظر شکاف بین درآمد زنان و مردان نیز ایران یکی مانده به آخرین رتبه جهانی را در اختیار دارد. بر این اساس، درآمد مردان در سال 2023 به‌طور متوسط حدود شش برابر زنان بوده است. مقایسه شکاف دستمزد زنان و مردان در ایران در مقایسه با برخی از کشورهای همسایه وضعیت وخیم زنان ایرانی را در مقایسه با همتایان خود در منطقه نشان می‌دهد. اگر‌چه شکاف دستمزد بین زنان و مردان در قطر بیشتر از ایران است اما از منظر مقیاس، مردان در این کشور دو برابر زنان دستمزد دارند؛ در‌حالی‌که این رقم در ایران شش‌برابر است. در بین کشورهای همسایه، در قطر شکاف درآمد زنان و مردان کمتر است.

دسترسی آموزشی

بهترین عملکرد ایران در شاخص‌های چهارگانه شکاف جنسیتی در این شاخص بوده است. از منظر شاخص دسترسی آموزشی ایران جایگاه صد‌و‌دوازدهم را از بین 146 کشور جهان به خود اختصاص داده است.

بر این اساس، 88.8 درصد از زنان و 89.8 درصد از مردان در دوره متوسطه اول ثبت‌نام می‌کنند که جایگاه نود‌و‌یکم را برای کشور به ارمغان آورده است. این رقم در دوره متوسطه دوم 57.18 درصد برای زنان و 59.24 درصد برای مردان است که ایران را در جایگاه صد‌و‌هشتم در بین کشورهای جهان قرار داده است. باید توجه داشت اگر‌چه شرایط زنان ایرانی در حوزه آموزش نسبت به مردان بهتر از بقیه حوزه‌هاست اما این آموزش منجر به ایجاد فرصت‌های شغلی و اجتماعی برای زنان نشده است.

‌سلامتی و بقا

در این بخش دو شاخص نسبت جنسی در بدو تولد و شاخص امید زندگی محاسبه می‌شود و کشورها بر اساس این شاخص‌ها رتبه‌بندی می‌شوند. بر اساس گزارش شکاف جنسیتی، داده‌ای برای ایران در این بخش اشاره نشده است. تنها شاخص ازدواج زودهنگام در ایران معادل 21.4 از کل ازدواج‌ها اعلام شده است. این در‌حالی است که این رقم در عربستان سعودی 5.80 درصد و در ترکیه 6.70 درصد است. ازدواج در سنین پایین یکی از دلایل مهم فقر در بین زنان، نابرابری و تشدید مردسالاری است. در گزارش سال گذشته شکاف جنسیتی، میانگین سن مادران ایرانی در اولین تولد فرزند 28.6 سال عنوان شده بود که با میانگین سنی مادران در ترکیه برابر اما از 32.1 سال در عربستان کمتر بود. البته این عدد آثار تمرکز حاکمیت بر چندفرزندی و طرح موسوم به افزایش جمعیت در ایران را در نظر نگرفته است.

‌توانمندسازی سیاسی

ایران پس از زیرشاخص مشارکت اقتصادی، ضعیف‌ترین عملکرد را در بخش توانمندسازی سیاسی زنان داشته است. تعداد زنان در پارلمان و کابینه و میزان واقعی حضور زنان در این پست‌ها از جمله زیرشاخص‌های توانمندسازی سیاسی زنان است که وضعیت ناترازی دارد. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، تنها پنج درصد از صندلی‌های پارلمان در ایران به زنان اختصاص دارد. این در حالی است که این نسبت در ترکیه 17.4 درصد و در عربستان 19.9 درصد است. طی چند دهه اخیر زنان در پست‌های وزارتی جایگاهی نداشته‌اند و تنها در دولت دوم محمود احمدی‌نژاد، تصدی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به یک زن سپرده شد.

‌جمع‌بندی

براساس گزارش‎‌های مجمع جهانی اقتصاد، در 155 کشور جهان حداقل یک قانون برای ممانعت از اشتغال زنان وجود دارد. در صد کشور جهان، زنان با محدودیت‌های جنسیتی برای یافتن شغل مواجه هستند و در ١٨ اقتصاد، شوهران می‌توانند مانع از اشتغال همسران خود شوند. البته روزنه‌های امیدی هم برای آینده وجود دارد. برای مثال، در دو سال گذشته، در ٦٥ کشور جهان ٩٤ مورد اصلاحی در جهت ایجاد فرصت‌های برابر برای زنان را انجام داده‌اند. این پیشرفت‌ها در حالی رخ می‌دهد که وضعیت زنان در ایران تغییر چندانی نداشته است. برخی از کارشناسان بر این باورند که وجود مشکلات عدیده اقتصادی، فرصتی برای بهبود وضعیت زنان باقی نمی‌گذارد اما مستند به سخنان همسر رئیس دولت سیزدهم در ونزوئلا و اظهارات معاون زنان رئیس‌جمهوری، می‌توان گفت سیاست‌گذاری کلان در این حوزه تأکید بر نقش‌های سنتی زنان است؛ سیاست‌هایی که بخش زیادی از جامعه زنان شهری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در کنار مسائلی مانند نابرابری در حقوق اجتماعی و خانوادگی، به ناآرامی بخش بزرگی از زنان می‌انجامد.