نگاهی به رعایت اصول نگهداری زندانی در زندان‌های ایران
بی‌خاصیتی سیاست اصلاح مجرمان با تکرار جرائم پی‌در‌پی
زندان رجایی‌شهر این روزها دیگر به یک ساختمان وسیع اما خالی از زندانی تبدیل شده است؛ جایی که سال‌ها محل نگهداری افرادی با جرائم مختلف بوده و حالا همه آنها به زندان‌های البرز و تهران، از‌جمله قزلحصار منتقل شده‌اند. زندانی که پیش از این مانند برخی دیگر از زندان‌های کشور همیشه با مشکل ظرفیت بالای زندانی مواجه بوده است. رجایی‌شهر با وجود اینکه حدود سه هزار نفر گنجایش داشته، طبق اعلام‌های غیررسمی تا بیش از هشت هزار نفر آنجا نگهداری می‌شدند؛
نسترن فرخه: زندان رجایی‌شهر این روزها دیگر به یک ساختمان وسیع اما خالی از زندانی تبدیل شده است؛ جایی که سال‌ها محل نگهداری افرادی با جرائم مختلف بوده و حالا همه آنها به زندان‌های البرز و تهران، از‌جمله قزلحصار منتقل شده‌اند. زندانی که پیش از این مانند برخی دیگر از زندان‌های کشور همیشه با مشکل ظرفیت بالای زندانی مواجه بوده است. رجایی‌شهر با وجود اینکه حدود سه هزار نفر گنجایش داشته، طبق اعلام‌های غیررسمی تا بیش از هشت هزار نفر آنجا نگهداری می‌شدند؛ موضوعی که طبیعتا باعث مشکلات متعدد در تأمین خدمات و امکانات زندانی‌ها خواهد شد. طبق آمارهای برخی حقوق‌پژوهان و وکلای فعال در این حوزه درصد تکرار جرم در زندانی‌های ترخیص‌شده از زندان بین 40 تا 60 درصد خواهد بود، این موضوع علاوه بر شرایط زندانی در زندان به عدم تفکیک جرائم که یکی از حقوق مهم زندانی‌هاست ارتباط مستقیم دارد. زندان که علاوه بر اهداف دیگر باید موجب اصلاح‌پذیری زندانی شود، در این سال‌ها منجر به تکرار جرم قابل توجه در این افراد شده است.
ذر این گزارش دو پیش‌کسوت حقوقی از شرایط زندان‌های کشور می‌گویند؛ صمد خرمشاهی که به عوامل تکرار جرائم در زندان‌ها اشاره می‌کند و علی توانا هم بر نرخ بالای زندانی‌های ایران در مقایسه با کشورهای دیگر و افزایش رو به رشد زندانی‌ها تأکید دارد.
تکرار جرم‌های رو به افزایش بعد از آزادی
برای جلوگیری از رفتارهای غیرانسانی با زندانی‌ها در تمام دنیا و ارائه حقوق متناسب برای آنها کنوانسیون‌های حقوق‌بشری، قوانینی را وضع کردند که بیشتر کشورها هم موظف به رعایت آن هستند. در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی هم به ابعاد مختلف حقوق زندانی‌ها اشاره شده است. میثاقی که «صمد خرمشاهی» وکیل و فعال حقوق‌بشری هم به آن اشاره می‌کند و بر رعایت آن تأکید دارد. این فرد حقوقی که سال‌ها در حوزه حقوق بشر و حقوق زندانی‌ها فعال بوده و از نزدیک شاهد روایت برخی از زندانی‌ها از نقض حقوقشان بوده است، در گفت‌وگو با «شرق» اشاره می‌کند: «در بحث حقوق زندانی در قوانین داخلی و بین‌المللی بارها به ابعاد مختلف آن اشاره شده و در ارتباط با حقوق زندانی‌ها در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی هم می‌بینیم که به قواعد حداقلی زندانی‌ها پرداخته شده و همه کشورهای عضو هم باید آن را رعایت کنند».
خرمشاهی از دستورالعملی با هشت بند صحبت می‌کند که دو سال قبل برای رعایت حقوق زندانی‌ها صادر شد و می‌گوید: «دو سال پیش رئیس سازمان زندان‌ها دستورالعمل یا بخش‌نامه‌ای صادر کرد که خیلی مهم بود. این دستورالعمل هشت بند مهم دارد که رئیس سازمان زندان‌ها در رابطه با برخورد با زندانی‌ها در این موارد به رعایت جنبه‌های اخلاقی، اسلامی و انسانی زندانی‌ها تأکید کرده بود. در ضمن همان‌طور که می‌دانیم در ادوار مختلف قوه قضائیه تأکید شده تا حقوق زندانی‌ها لحاظ شود. در همین بخش‌نامه به وضعیت بهداشت، حق تماس و ملاقات و ارتباط با وکلا و ممنوعیت بازرسی زندانیان بدون لباس هم توجه شده است. البته برای مثال در عمل همان‌طور که خود مسئولان هم واقف بودند، با وجود دستورات رؤسای ادوار مختلف که برای مجازات زندان، جایگزین‌هایی در نظر گرفته شده، اما می‌بینیم همچنان ساده‌ترین راه زندانی‌کردن مجرمان است. در واقع همین باعث می‌شود تعداد زندانی‌ها در زندان افزایش پیدا کند و حتی خود مسئولان هم بارها اعلام کرده‌اند آمار زندانی‌ها بسیار بالاست».
چالش امکانات و ارائه خدمات در زندان موضوع تازه‌ای نیست و خود مسئولان مربوطه هم گاهی به این مشکلات اشاره می‌کنند. حتی سال گذشته رئیس زندان‌ها به مقوله کف‌خوابی در زندان به دلیل جمعیت بالای زندانی‌ها اشاره کرده بود. خرمشاهی هم با استناد به روایت نزدیک از زندانی‌ها و فعالیت در این حوزه اضافه می‌کند: «با وجود اینکه زندان امکان نگهداری این تعداد زندانی را ندارد ولی می‌بینیم که باز هم برای مجرمان احکام زندان صادر می‌شود و روز به روز تعداد زندانی‌ها بالا می‌رود. طبیعا زندان‌ها در این شرایط نمی‌توانند مواردی را که مورد تأکید قرار گرفته، به درستی مهیا کنند. از‌جمله موضوع بهداشت و تغذیه زندانی است که به نحو مطلوب یا حتی متوسط هم اجرا نمی‌شود و زندانی‌ها از آن گله دارند. موضوعی که شاید کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، بحث طبقه‌بندی زندانی‌ها از لحاظ نوع جرم، تحصیلات و موارد مختلف است که باید سنخیتی داشته باشد؛ مثلا نباید یک زندانی با تحصیلات عالی را در کنار مجرمان حرفه‌ای که در زندان بودن برایشان به یک امر عادی تبدیل شده است، قرار داد. این در حالی است که برخی افراد یک روز حضور در کنار آن زندانی‌ها هم برایشان شکنجه خواهد بود».
تفکیک‌نکردن جرائم زندان‌ها در بیشتر مواقع باعث تکرار جرائم در بین زندانی‌های ترخیص‌شده می‌شود. این وکیل و فعال حقوق بشر از این مشکل برخی زندانی‌ها به‌خصوص زندانی‌های سیاسی می‌گوید که «من در سال‌های مختلف که با زندانی‌ها ارتباط داشتم، صرف‌نظر از اینکه امکانات زندان‌ها کم است، مهم‌ترین موضوعی که بر آن تأکید داشتند، بحث طبقه‌بندی زندانی‌ها بود که این خود می‌تواند بزرگ‌ترین شکنجه به‌خصوص برای زندانی‌های سیاسی باشد. مادامی که یک زندانی در کنار زندانی‌های دیگر جرائم باشد، روح و روانش آزرده می‌شود. در‌حالی‌که طبقه‌بندی زندانی‌ها مورد توجه قرار نگرفته است. افرادی با انگیزه شرافتمندانه زندانی شده‌اند و الان در کنار یک زندانی که مرتکب جرائم مختلف شده و بیرون یا داخل زندان هم برایش خیلی تفاوتی ندارد قرار گرفته‌اند. اصلا باید دید هدف از زندانی‌کردن چیست؟ قرار نیست یک نفر در زندان بماند و تحت آموزش‌های غلط دیگران قرار بگیرد و به یک مجرم حرفه‌ای تبدیل شود یا درگیر آسیب‌های روحی فراوان شود. امروز در همه جای دنیا و در سیستم‌های کیفری سعی می‌کنند زندانی در زندان وقتش را تلف نکند؛ مثلا حرفه یا فنی یاد بگیرد. ضمن اینکه زندانی‌ها در زندان طوری تربیت می‌شوند که وقتی از زندان بیرون آمدند منزوی و جامعه‌گریز نشوند. شاید زندان‌های کشور ما امکانات و بودجه کافی نداشته باشند که آیین‌نامه‌ها را به شکل مطلوب اعمال کنند، اما به هر حال باید بحث طبقه‌بندی زندانی‌ها مورد توجه قرار گیرد. اما تا جایی که من در جریان هستم این موضوع به درستی رعایت نمی‌شود».
طبق اطلاعات موجود زندان گوهردشت یا همان رجایی‌شهر که تا الان تخلیه کامل شده، حدود سه هزار نفر ظرفیت دارد؛ در‌حالی‌که در این سال‌ها بر اساس روایت زندانی‌ها و گزارش‌های غیررسمی، تعداد زندانی‌ها گاه به بیش از هشت هزار نفر هم می‌رسیده است و حالا بخش زیادی از آن زندانی‌ها به زندان قزلحصار منتقل شده‌اند که حدود 20 هزار نفر گنجایش دارد. خرمشاهی در جواب آمار کلی زندانی‌های کشور می‌گوید: «آمار دقیقی در این رابطه اعلام نشده، فقط صحبت از افزایش زندانی است؛ در‌حالی‌که زندانی هم حقوقی دارد و حداقل به یک جای مناسب برای زندانی‌شدن نیاز دارد. نباید در یک اتاق سه در چهار متر چند زندانی کنار هم باشند. حتی بارها خود مسئولان زندان‌ها اعلام کرده‌اند فضا و امکانات در زندان مطلوب نیست. توجه کنید که روز به روز آمار جرائم افزایش پیدا می‌کند و در این سال‌ها کاهشی وجود نداشته است. باید توجه کنیم که بزه یا جرم معلول عوامل اجتماعی، اقتصادی و مسائل دیگر است که همه اینها باعث می‌شود یک شهروند دست به یک جرم بزند و در سال‌های اخیر هم شاهد بوده‌ایم که آمار جرائم کاهش پیدا نکرده است. اینها در حالی است که تأکید رؤسای قوه قضائیه برای جایگزین حبس هیچ‌وقت جدی گرفته نشده و در عین حال هم می‌بینیم فضای زندان‌ها با توجه به این تعداد خیلی افزایش پیدا نکرده است. حداقل خدمات نگهداری بهتر نشده، در‌حالی‌که این موضوع خود یک مجازات مضاعف برای زندانی محسوب می‌شود. من سال‌ها با زندانی‌ها در ارتباط بودم و این موضوعات را از آنها می‌شنیدم. این در حالی است که یک زندانی به امکانات، فضا برای هواخوری و ورزش، دسترسی آسان به خبر و روزنامه، تلفن، وکیل و ملاقات نیاز دارد. زندان باید آزادی فرد را محدود کند، اما نباید باعث مجازات مضاعف شود. حتی اگر فرد در یک هتل مجلل هم زندانی شود باز از نظر روحی تحت فشار است، چه برسد به اینکه شرایط هم نامطلوب باشد. پس باید امکانات نگهداری زندانی به طور کامل در زندان‌ها ارائه شود.
نرخ زندانی ما از متعارف جهانی بالاتر است
«علی نجفی‌توانا»، رئیس سابق کانون وکلا و جرم‌‌شناس که سال‌ها روی عوامل تکرارشونده جرم زندانی‌ها کار کرده است، به بالابودن نرخ زندانی‌ها در ایران اشاره می‌کند که از میانگین جهانی هم بالاتر است و به «شرق» می‌گوید: «حقوق بشر در تمام ضوابط حقوقی حاکمیت با ملت‌ها ظهور ویژه‌ای یافت و مطابق آن هم در کنوانسیون‌ها و معاهدات چندجانبه زندان را از حالت شکنجه‌خانه بیرون آورد و جنبه اصلاحی و تربیتی به آن داد. در زمان آقای لاریجانی وقتی با دستور رهبری می‌خواستیم زندانی آزاد کنیم، حدود 300 هزار نفر زندانی داشتیم و صحبت بر سر این بود که آیا امکان دارد به دلیل شرایط اقتصادی و سیاسی باز هم این افراد مرتکب جرم شوند و ترخیصشان به ضرر جامعه و خودشان تمام شود؟ اینها در حالی است که نرخ زندانی در کشور از متوسط جهانی بالاتر است. از هر صد هزار نفر بالای 250 تا 300 نفر زندانی داریم. این در حالی است که در سال‌های اخیر سعی شده تعداد زندانی‌ها کاهش پیدا کند، ولی مشکلات اقتصادی و اجتماعی و تورم عملا ما را با بزهکاران حرفه‌ای روبه‌رو کرده است. در کنار این ما زندانی‌های بالقوه در کشور داریم که ظاهرا قوه قضائیه تمایلی به زندانی‌کردن آنها ندارد و به همین دلیل با جریمه از زندانی‌کردن این افراد جلوگیری می‌کند که می‌توان معتادان کشور را مثال زد. الان حدود چهار یا پنج میلیون نفر هستند و طبق قانون باید در زندان باشند که عملا امکان پذیرش آنها در زندان نیست. در مطالعاتی میدانی که استادان جرم‌شناسی و حتی خودم از زندان داریم، می‌بینیم که محل نگهداری افراد به‌گونه‌ای است که جغرافیای هر زندان با یکدیگر متفاوت است و گفته می‌شود برخی زندانی‌ها به شکل کتابی کنار هم می‌خوابند و آن فضای مناسبی نیست. البته بین زندانی‌های اقتصادی امکانات بهتری وجود دارد؛ مثلا بندهای خودشان را در زندان آرایش می‌کنند و حتی غذای متفاوت‌تری هم مصرف می‌کنند. اما در سایر بندها شرایط متفاوت خواهد بود. جالب است که بر اساس آیین‌نامه زندان‌ها باید این امکانات در تمام زندان‌ها لحاظ شود. در کنار این باید در زندان با افراد به‌گونه‌ای رفتار شود که بعد از ترخیص از زندان مرتکب جرم نشوند که در حال حاضر این‌طور نیست و تکرارکنندگان جرم در کشور حداقل بین 40 تا 60 درصد هستند. این غیر از جرائمی است که وقتی افراد دستگیر می‌شوند بیش از صد فقره جرم انجام داده‌اند».
توانا با اشاره به تخلیه‌شدن زندان رجایی‌شهر اضافه می‌کند: «در زندان رجایی‌شهر هم جرائم سیاسی، اقتصادی و هم جرائم پرخطر حضور داشتند و قصد این است که در یک فضای متفاوت‌تری قرار بگیرند. این تکرار جرم‌ها به‌نوعی نشان‌دهنده این واقعیت است که زندان‌های ما به‌جای اصلاح‌پذیری دچار تکرار جرائم می‌شوند.مثلا تشکیل باندهای بزهکاری در داخل زندان یا تبدیل‌شدن به یک بزهکار حرفه‌ای و کلاهبرداری‌هایی از داخل زندان، همه از آسیب‌های این موضوع است. در مجموع
به عنوان کسی که در این حوزه سال‌ها فعالیت داشته‌ام قطعا باید مجدد شیوه‌ای را در بحث زندانبانی داشته باشیم تا باعث بزهکاری مجدد مجرمان نشویم».
