معنای نقش مدیریت جمعیت سگ‌ها در کنترل هاری

مجتبی طباطبایی-مدیر ترویج بیمارستان دامپزشکی مرکزی تهران:  مطابق آمارهای جهانی 99 درصد از ابتلای انسان به هاری بر اثر گزش سگ‌ها است. این مسئله اهمیت مدیریت اخلاقی جمعیت سگ‌ها را مهم و کلیدی می‌کند؛ اما براساس منابع علمی می‌دانیم که تراکم یا اندازه جمعیت سگ‌ها تأثیری بر کاهش هاری ندارد؛ پس چرا در بسیاری از متون از سازمان جهانی بهداشت حیوانات یا دیگر سازمان‌های اتحاد جهانی علیه هاری بارها به نقش مؤثر مدیریت جمعیت سگ‌ها در کاهش هاری اشاره شده است؟ البته برای افرادی که تصور می‌کنند مدیریت جمعیت سگ‌ها، همان برنامه ناکارآمد ساماندهی سگ‌های بلاصاحب است، این جملات متناقض به نظر می‌رسند. برنامه ساماندهی سگ‌های بلاصاحب که با رؤیای خام حذف یک‌شبه سگ‌ها از خیابان و بدون هیچ سطح از تغییرات اجتماعی و تغییر در رویه‌های غلط اجرا شده و حاصل‌شان وضعیت امروز کشور است؛ روند 40‌ساله‎ افزایش گزش در کشور و کنترل‌نشدن هاری. برنامه مدیریت جمعیت سگ‌ها است که با علم به پویایی جمعیت سگ‌ها می‌تواند باعث کاهش هاری شود؛ برنامه‌ای که هرچند موجب کاهش تدریجی جمعیت سگ‌های بلاصاحب می‌شود، به‌هیچ‌وجه با هدف تأثیر مستقیم بر خرده جمعیت‌های سگ‌ها اجرا نمی‌شود، این مسئله با فهم پویایی جمعیت سگ‌ها درک می‌شود. پویایی جمعیت سگ‌ها به‌معنای مجموعه‌ای از خرده جمعیت‌های سگ‌ها است که با تعاملات خود یعنی فرایند‌های تولد، مرگ، زاد و ولد و جابه‌جایی از یک خرده جمعیت به خرده جمعیت دیگر، جمعیت کلی سگ‌ها را تشکیل می‌دهند. پویایی جمعیت سگ‌ها یکی از مفاهیم ضروری در درک اصول مدیریت جمعیت سگ‌ها‌ست. در وهله اول درک عموم از جمعیت ایستا‌ست. فهم ایستا از جمعیت با درک پویایی جمعیت تفاوتی ماهوی دارد، به بیان ساده عرض یک رودخانه در جریان و در مقابل آن عمق آب درون یک برکه راکد را در نظر بگیرید، اولی منطبق بر پویایی جمعیت و دومی درک ایستا از جمعیت است. درک ایستا از جمعیت گمان می‌کند که حذف سگ‌ها می‌تواند باعث کاهش جمعیت شود؛ در‌حالی‌که مطابق با درک پویا از جمعیت تا زمانی که بر منابع تولید جمعیت تأثیر نگذاریم، تمام اقدامات‌مان بی‌حاصل خواهد بود. بر همین اساس است که مدیریت جمعیت سگ‌ها برنامه‌ای کل‌نگر تعریف می‌شود که با بهبود رفاه سگ‌ها با هدف تأثیر بر فرایندهای مربوط به پویایی جمعیت باعث کاهش تعارضات می‌شود. مفهوم اساسی و فلسفه وجودی اقداماتی مشخص در برنامه کل‌نگر مدیریت جمعیت سگ‌ها نیز تأثیر بر «فرایندها» به‌منظور ایجاد تغییر پایدار در «خرده جمعیت‌ها» است. به‌همین‌دلیل هیچ‌یک از اقدامات dpm با هدف تأثیر مستقیم بر اندازه جمعیت اعمال نمی‌شوند، ترویج مالکیت مسئولانه، برنامه عقیم‌سازی و واکسیناسیون و بازگردانی به محل اولیه (CNVR)، شناسایی و تعیین هویت، کنترل مراکز خرید و فروش یا نقل و انتقالات سگ‌ها و... تماما بر افزایش رفاه سگ‌ها و تأثیر بر فرایندهای پویایی جمعیت بنا شده‌اند. به سرپرستی گرفتن و بازگردانی به صاحب قبلی نیز اگر با این تصور انجام شود که بتوانیم مستقیما اندازه جمعیت را کاهش دهیم، اقدامی کاملا بی‌حاصل و ناکارآمد است، وضعیت به‌اصطلاح پناهگاه‌ها و به تعبیر دقیق بازداشتگاهای کشور و کنترل‌نشدن جمعیت گواه این مطلب است؛ اما وقتی برنامه به سرپرستی گرفتن، مربوط به خرده جمعیت مشخص (اصولا سگ‌های صاحب‌دار گم یا رهاشده مانند کشورهای پیشرفته) و با هدف بهبود و ترویج مالکیت مسئولانه و کاهش نرخ رهاشدن سگ‌های صاحب‌دار انجام شود، می‌تواند بر «فرایندها» و نه مستقیما خرده جمعیت‌ها تأثیرگذار باشد. همچنین زمانی که منبع اصلی جمعیت توله‌هایی باشند که در خیابان متولد می‌شوند، برنامه عقیم‌سازی و بازگردانی به محل یا CNVR نقش کلیدی دارد و زمانی که منبع اصلی جمعیت رهاشدن سگ‌های صاحب‌دار باشد، کمپین‌های ترویج مالکیت مسئولانه و آموزش به صاحبان سگ حیاتی خواهد بود. برنامه‌های ساماندهی سگ‌های بلاصاحب با درکی ایستا از جمعیت تصور می‌کنند که می‌توانند مستقیما بر اندازه جمعیت اثرگذارند، حال آنکه به دلیل نرخ گردش جمعیت بالا در جمعیت سگ‌ها عملا هیچ تأثیری بر اندازه جمعیت نخواهد گذاشت، دقیقا مانند این است که تصور کنیم با خالی‌کردن آب رودخانه‌ای در جریان، بدون تأثیر بر منبع آن باعث کاهش عرض رودخانه شویم. برکه و راکد پنداشتن رودخانه همان‌قدر نابخردانه است که ایستا پنداشتن جمعیت دائما در‌حال تغییر سگ‌ها. درحالی‌که در برنامه مدیریت جمعیت سگ‌ها ضمن درک درست از مفهوم پویایی جمعیت، با تأثیر پایدار بر منابع تولید جمعیت که فرایندها نام دارند، می‌توان ضمن بهبود رفاه سگ‌ها و کاهش نرخ گردش جمعیت باعث تأثیر پایدار در خرده‌جمعیت‌ها شویم؛ چراکه نرخ بالای گردش جمعیت عملا باعث می‌شود هر تغییر مستقیمی در اندازه جمعیت با افزایش در نرخ گردش جمعیت خنثی شود؛ گردش جمعیتی که افزایش آن موجب اتلاف پوشش واکسیناسیون و در نتیجه افزایش انتشار هاری خواهد شد.