در ستایش دانش دقیق
نگاهی به کتاب «دستنامه جدول‌های دانشی»
بگذارید با یک داستان کاملا بی‌ربط به فضای دانش، اهمیت جدول و داده و هر آنچه می‌توان را با شمارگان بیان کرد، بازگو کنم. چند سال پیش بود که به همراه یکی از فرماندهان پیشین نیروی هوایی ارتش برای شرکت در جلسه‌ای درباره جنگ هشت‌ساله، به هم‌اندیشی دعوت شده بودیم.
حسن فتاحی: بگذارید با یک داستان کاملا بی‌ربط به فضای دانش، اهمیت جدول و داده و هر آنچه می‌توان را با شمارگان بیان کرد، بازگو کنم. چند سال پیش بود که به همراه یکی از فرماندهان پیشین نیروی هوایی ارتش برای شرکت در جلسه‌ای درباره جنگ هشت‌ساله، به هم‌اندیشی دعوت شده بودیم. یکی از کسانی که برای سخنرانی آمده بود، از شناخته‌شده‌ترین افراد خرید جنگ‌افزار در زمان جنگ بود. وقتی از ایشان پرسیدند در کربلای چهار ایرانی‌ها چند شهید دادند، جمله‌ای گفت که از خاطرم پاک نمی‌شود. او گفت دقیق یادم نیست ولی به گمانم هزار، دو هزار نفری می‌شد. دقت کنید که هزار و دو هزار، به اندازه هزار واحد با هم تفاوت دارند. در دانش هم چنین است و به‌مراتب سخت‌گیرانه‌تر و مهم‌تر. شما نمی‌توانید بگویید سامانه خورشید 10، 15 تا سیاره دارد، جرم پروتون چند هزار برابر الکترون است و نگویید این چند هزار برابر یعنی چقدر! یکی از استادان من عادت جالبی داشت. اگر کسی در آزمون‌هایش، محاسباتی را اشتباه می‌کرد و جواب پایانی کمی با جواب درست تفاوت داشت، حتی گاهی نمره کم نمی‌کرد و می‌گفت: می‌فهمم، آزمون استرس دارد. اما اگر برای نمونه فاصله زمین تا خورشید را با مقیاسی 10 برابر به دست می‌آورد، اصلا نمره نمی‌داد و می‌گفت: معلوم است آن‌قدر نفهمیده‌ای که حتی نفهمیدی فاصله زمین تا خورشید را 10 برابر به دست آورده‌ای و هیچ تصوری از اعداد و ساختار سامانه خورشیدی نداری. هم او بود که همواره به شوخی می‌گفت: در کتاب‌های دانشی فیزیک، جدول‌ها و شمارگان و نمودارها سخن می‌گویند نه نوشته‌ها. همه این مطالب را گفتم تا بگویم تا چه اندازه در دست داشتن جدول‌ها و نمودارها و شمارگان دانشیِ شاخص مهم است. درواقع دانش جدید بدون در دست داشتن مقدارهای درست و پرسون (دقیق) بی‌معناست. با این مقدمه می‌خواهم کتابی را معرفی کنم که در داشتن جدول‌های دانشی کم‌مانند است.
چرا این کتاب مهم است
اجازه دهید پیش از آنکه دیدگاه خودم را درباره این کتاب بگویم، به پیشگفتار کوتاه نویسندگان مراجعه کنیم و ببینیم آنان درباره کتاب‌شان چه گفته‌اند. همان‌طور که عنوان کتاب «دستنامه جدول‌های دانشی» نشان می‌دهد، جدول‌ها و نمودارها و شکل‌ها و عکس‌های این مجموعه کامل، دیدگاهی نوین از دانشِ دانشگاهی به خوانندگان ارائه می‌دهد. در این کتاب شش بخش اخترشناسی، هواشناسی، فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی و دانشِ زیست‌بوم یا محیط زیست به شیوه‌ای نوین ارائه شده است. کسانی که به دنبال مرجعی دقیق و معتبر در دانش‌های نام‌برده و [دیگر رشته‌های بسته به آن] هستند، می‌توانند از این کتاب استفاده کنند. کتاب «دستنامه جدول‌های دانشی» نخستین‌بار به سال 1925م. به همت ناشری تازه‌کار در ژاپن چاپ شد. [توجه خواننده فارسی‌زبان را به این نکته فرامی‌خوانم که 1925م. برابر است با 1304 خ. زمانی است که هنوز در ایران دانشگاه تهران گشایش نیافته است و رضاشاه در رأس کشور است. همچنین در جهان هم جنگ جهانی اول چند سالی است که تمام شده و جنگ جهانی دوم 10 سال تا آغازش مانده است]. این کتاب از زمان چاپ مدام دستخوش تغییر شده است و نه‌تنها بر دقت داده‌ها افزوده شده بلکه همواره کتاب گسترده‌تر هم شده است. هدف این کتاب ارائه داده‌های کمّی دقیق بوده است. اگرچه کم مانده تا یک سده از چاپ این کتاب بگذرد؛ هدف اصلی که همان سبک و ساختار استثنائی در ارائه مطلب بوده، پابرجاست. نسخه انگلیسی کتاب که برابر با چاپ نودوچهارم آن در ژاپن است به سال 2020 آماده چاپ شد. این کتاب پرشکوه نتیجه کار چندین نسل از دانشمندان است که با مسئولیت‌پذیری بالا، دانش و داده‌های زمینه‌های کاری خود را گردآوری کرده و به شکل جدول و نمودار و عکس و دیگر ساختاربندی‌های دانشی، در اختیار گذاشتند. همچنین کار گروه ویراستاری کتاب کاری بزرگ را در حذف و اضافه در هر ویرایش از کتاب انجام داده‌اند. ما امیدواریم خوانندگان عزیز کتاب همواره در هر کاری که انجام می‌دهند، به این کتاب مراجعه کنند. اما این کتاب دو ویژگی مهم دیگر هم دارد. نخست اینکه ورای داده‌ها و جدول‌ها، به‌خوبی نشان می‌دهد کدام بخش‌ها در هر بخش از دانش مهم است و درواقع سرفصل بخشی از آن دانش است. برای نمونه در اخترشناسی یا فیزیک می‌توان هزاران موضوع را مطرح کرد؛ اما اینکه چه چیزهایی مهم و کلیدی است، در این کتاب مشخص است. به چه درد می‌خورد این ویژگی؟ اگر استادی بخواهد درس بدهد به‌راحتی سرفصل‌ها را دارد. اگر کسی بخواهد مقاله مروری درباره موضوعی بنویسد، این کتاب سرفصل‌ها را نشان می‌دهد. ویژگی دیگر کتاب ارتباط میان فصل‌های شش‌گانه کتاب است. شما ممکن است یک شاخص یا یک اندازه‌گیری را در سه بخش اخترشناسی و شیمی و فیزیک ببینید. این مسئله کمک می‌کند تا بدانید یک شاخص یا یک اندازه‌گیری یا یک مفهومِ دانشی، در چه جاهایی ظاهر می‌شود. نمونه ساده آن بیناب‌سنجی یا طیف‌سنجی است که هم در بخش اخترشناسی آمده، هم فیزیک و هم شیمی. در این کتاب یک ظرافت دیگر هم به کار رفته است. بخش زیست‌شناسی ندارد؛ اما دو بخش دانش زیستی و زیست‌بوم دارد. نویسندگان هوشمندانه به جای زیست‌شناسی در قالب ساختاری کلی، آن را به دو بخش دانش زیستی و زیست‌بوم تفکیک کرده‌اند و نشان داده‌اند این دو با تمام هم‌پوشانی‌ها دو چیز متمایز هستند.
ساختار کلی کتاب
نخست باید بگویم این کتاب در نسخه انگلیسی آن به همت نهادی با نام «رصدخانه ملی اخترشناسیِ ژاپن» چاپ شده است. نویسندگان آن یا بهتر بگویم سه ویراستار ارشد آن سه نفر با نام‌های ساکو تِسونتا، ماساهیتو هایاشی و توشیو فوکوشیما هستند. دو نفر آخر پروفسور بازنشسته و مدعو هستند. اما در همان چند صفحه آغاز کتاب بیش از 300 نام وجود دارد که از دانشگاه‌های سراسر ژاپن و نیز پژوهشگران ژاپنی خارج از کشورشان هم هستند که در نوشتن کتاب همکاری داشتند. کتاب 1052 صفحه است و شش بخش است. بخش‌ها به ترتیب عبارت‌اند از: اخترشناسی، هواشناسی، فیزیک و شیمی، زمین‌شناسی، دانش زیستی و دانش زیست‌بوم. کتاب روایت متنی همچون کتاب درسی ندارد؛ اما تمام موضوع‌ها را با توضیحی کوتاه و جدول و نمودار و شکل شرح داده است. باز لازم می‌دانم به این نکته اشاره کنم که این کتاب اگرچه تمرین ندارد؛ اگرچه کتاب درسی نیست؛ می‌توان با خواندن آن به ذهن نظم بخشید. در بخش پایانی این مقاله گفته‌ام که این کتاب درخشان برای چه گروه‌هایی مناسب است و پیشنهادهایی ارائه داده‌ام. امکان اینکه هر شش بخش این کتاب را با جزئیات بیشتر بررسی کنم، وجود ندارد؛ بنابراین و با توجه به محدودیت واژگان، فقط بخش اخترشناسی را با بسط بیشتر شرح می‌دهم. نکته مهمی که می‌خواهم اشاره کنم این است که چنین کتابی نیاز به ترجمه ندارد؛ به دو دلیل. یکی اینکه فراروند ترجمه و چاپ کتاب در ایران چنان کند است که تا این نسخه از کتاب ترجمه و چاپ و روانه بازار شود، ویرایش‌های جدیدتر آن در آن‌سوی زمین در انتشارات ورلد ساینتیفیک که ناشر انگلیسی کتاب است، روانه بازار جهانی کتاب شده است. قیمت کتاب هم با قیمت امروز چیزی کمتر از یک میلیون تومان نخواهد شد. دلیل دوم هم این است که چون کتاب متن درسی نیست و جملات و نوشته‌های طولانی و دراز ندارد، از قضا برای دانشجویان بسیار عالی است که هم دانش بیاموزند و هم با واژگان دانشی آشنا شوند.
نگاهی ژرف به بخش اخترشناسی
بخش اخترشناسی، نخستین بخش این دستنامه است. ساختار این بخش چنین است که از سامانه یا راژمان خورشیدی آغاز شده و تا کیهان‌شناسی ادامه دارد و یک جدول بسیار عالی هم از رویدادهای تاریخ اخترشناسی گنجانده شده است. اجازه دهید برای روشن‌ترشدن جزئیات این بخش، گزیده و کوتاه به سرفصل‌های آن اشاره کنم:
1- سیارات
2- خورشید و شاخص‌های آن
3- ماه‌های سیارات سامانه خورشیدی، پارامترهای فیزیکی ماه‌های سیاره‌ها، مانگ [مانگ نام دقیق‌تر و دانشی‌تر تنها ماه یا قمر زمین است].
4- خورگرفت‌ها، مانگ‌گرفت‌ها یا ماه‌گرفت‌ها
5- ترکیب شیمیایی اجرام بزرگ سامانه خورشیدی
6- سیاره‌های کوتوله و پولوتوگون‌ها، اجرام کوچک سامانه خورشیدی
7- ویژگی‌های فیزیکی شخانه‌ها و سیارک‌ها، دنباله‌دارها، شاخص‌های فیزیکی دنباله‌دارها
8- خورشید، ثابت‌های فیزیکی، پدیده‌های خورشیدی، ساختار، بیناب یا طیف، هورلک‌ها یا لکه‌های خورشیدی
9- هم‌اختران یا صورتهای فلکی
10- ستارگان، ویژگی‌های فیزیکی ستارگان، ستارگان نزدیک، انواع طیفی ستارگان، ستارگان تپنده متغیر، نواختر، ابرنواختر، دوتایی‌های دیدگانی، دوتایی‌های طیفی یا بینابی، دوتایی‌های گرفتی
11- سامانه قدر‌سنجی و جذب میان‌ستاره‌ای یا اندر‌اختری، دورایی و قدر مطلق
12- درخشندگی، روشنایی و انرژی تابشی
13- ویژگی‌های فیزیکی ستارگان، تعداد و توزیع ستارگان، دینامیک یا توانیک ستاره‌ای
14- سامانه‌های فراخورشیدی
15- کوتوله قهوه‌ای
16- کهکشان راه شیری، خوشه‌های ستاره‌ای در کهکشان راه شیری، ابرواره‌ها در کهکشان راه شیری
17- کهکشان‌ها، کهکشان‌های درخشانِ خارج از گروه محلی، گروه کهکشان‌ها، خوشه‌های کهکشانی
18- ابرخوشه‌های کهکشانی و ساختار بزرگ‌مقیاس گیتی
19- ترکیب شیمیایی گیتی، پرتوهای کیهانی، پرتو گامای کیهانی، چشمه‌های پرتو گامای بسیار پرانرژی، پرتو ایکس کیهانی، چشمه‌های پرتو ایکس، تابش فروسرخ کیهانی، چشمه‌های فروسرخ کیهانی، امواج رادیویی کیهانی، چشمه‌های امواج رادیویی کیهانی
20- مولکول‌های اندر‌اختری
21- سامانه زمان
22- زمان اتمی بین‌المللی، مختصات زمان جهانی، زمان‌سنجی
23- جنبندگی قطب‌های زمین و سرعت تغییرات گردش
24- جو زمین
25- آسمان شب
این 25 مورد سرفصل‌های کلی هستند و هر‌یک زیرشاخه‌هایی دارند؛ اگرچه سرفصل‌ها باز هم بیش از این است و فقط تعدادی را گلچین کردم. برای اینکه برآوردی از میزان مطالب ارائه‌شده داشته باشید، لازم است بدانید که بخش اخترشناسی صد صفحه است و اندازه واژگان که به‌اشتباه به فونت معروف شده؛ ولی فانت درست است، البته بخش‌های دیگر مثل فیزیک دو برابر است و بدیهی است؛ چون گستردگی‌اش بیشتر است؛ اما در بخش اخترشناسی، زیر‌بخشی هست که به تاریخ اخترشناسی پرداخته است. البته پیش‌از‌آن سایت‌های رصدی مهم را نام برده است. این سایت‌ها عبارت‌اند از: جزایر پالما، شیلی، ایالات متحد آمریکا، آفریقای جنوبی، آسیا، استرالیا و جنوبگان. افسوس که نام کشورمان ایران در هیچ‌کدام از این سایت‌ها نیست. دقت کنید که سایت‌ها با کشورها تفاوت دارند. سایت‌ها مکان‌های رصدی هستند که به کشورها تعلق دارند. باز بد نیست اشاره کنم که کشور شیلی شش سایت رصدی دارد و در هر‌یک چندین نپاهشگاه یا رصدخانه وجود دارد. طبق جدولی که در این بخش دیده می‌شود، نام ایران در هیچ‌یک از رصدخانه‌های بزرگ زمین‌پایه، فضا‌پایه و رادیویی دیده نمی‌شود. شاید اگر تاریخ این سرزمین در دهه‌ها و سده‌های پیشین طور دیگری بود، امروز نام ایران هم در میان این کشورها می‌درخشید. از یاد نبریم که ایران یکی از نام‌داران اخترشناسی پیشا‌جهانِ مدرن بود. در برخی موارد فقط نام یک کشور دیده می‌شود. برای نمونه در اکتشافات سامانه خورشیدی، از سال 1969م. تا امروز، طبق جدول، بیشترین اکتشافات و ره‌کاوی‌ها برای آمریکا است و در آن میان نام‌هایی از هند و آژانس فضایی اروپا به چشم می‌خورد. هند و چین از آن کشورهایی هستند که در ویرایش‌های بعدی این کتاب نام‌شان بیشتر دیده خواهد شد. نام روسیه هم بسیار کم‌رنگ است و به اندازه انگشتان یک دست هم نمی‌رسد و با اوضاع بد اقتصادی، به‌ویژه پس از جنگ اوکراین، دور از ذهن است که بتواند در پروژه‌های این‌چنینی نقش‌آفرینی کند؛ اما بخش بسیار جذاب این بخش، جدول بلندبالای کشف‌ها و اختراع‌های اخترشناسی است. در این جدول 205 کشف مهم فهرست شده است که از دوهزارو 400 سال پیش از میلاد مسیح آغازیده و تا سال 2020م. که شروع به کار آشکارساز امواج گرانشی ژاپن است، ادامه دارد. شاید از خودتان بپرسید نام ایران چند بار در‌این‌میان آمده است؟ دو بار. یک بار برای مشخص‌کردن هم‌اختران یا صورتهای فلکی، 500 سال پیش از میلاد و بار دیگر برای نوشتن کتاب نورشناخت به دست ابن هیثم. اینکه از دوره نوزایی به این طرف نامی از ایران یا به تعبیر این کتاب، پرشیا، نباشد، جای شگفتی نیست. ما در افول بودیم و هستیم؛ اگرچه برخی افول را خیال خام می‌دانند!!! اما شاید به این فکر کنید که چرا در دوره‌های پیش از رنسانس نامی از ایران نیست؟ پاسخ ساده است. بر اثر کم‌کاری پژوهشگران ایرانی است که دستاوردهای اخترشناسان ایرانی نادیده مانده است؛ اما دلیل مهم‌تری هم هست. در دوره‌ای از تاریخ، زبان عربی زبان دانش شد و دانشمندان بسیاری از‌جمله ابوریحان و غیاث‌الدین، با وجود چند سده اختلاف زمانی، به زبان عربی می‌نوشتند که ای کاش به فارسی نوشته بودند. این عربی‌نویسی در کنار استیلای حاکمان عرب سبب شده که برخی از دانشمندان ایران‌زمین، ایران بزرگ فرهنگی، مصادره شوند و برچسب غیر ایرانی بودن بخورند. بعدتر هم کشورهای قراردادی و نو به‌پاخاسته مدعی دانشمندان ایرانی شدند. بحث دراین‌باره بسیار است و باشد برای مقاله‌ای جداگانه.
این کتاب برای چه کسانی ضروری است
در نگاه نخست ممکن است این‌طور به نظر برسد که این کتاب برای متخصصان است. برای فیزیک‌دانان و شیمی‌دانان و زیست‌شناسان. یا این‌طور به نظر برسد که کتابی کتابخانه‌ای است و باید هر زمان که کسی خواست دنبال شمارگان یا اعداد دقیق دانشی و مهندسی باشد، باید به این کتاب مراجعه کند. این نگاه به چنین کتابی را می‌توان نگاه کلاسیک نامید. مثل اینکه به یک واژه‌نامه انگلیسی-فارسی مراجعه می‌کنید تا معنی واژه‌ای را بدانید. در نگاه نخست کسی نمی‌نشیند فرهنگ واژگان بخواند؛ اما نکته اینجاست که این کتاب فرهنگ واژگان نیست. دستنامه خشک‌وخالی هم نیست که گوشه کتابخانه بماند. اگر بخواهم برای این کتاب نامی برگزینم، خواهم گفت: دایرة‌المعارف دانش‌های دقیق که به شکل دستنامه تهیه شده است. حال بپردازم به این پرسش که این کتاب برای چه کسانی مفید است. در اینکه برای استادان دانشگاه چنین کتابی ضروری است، شکی نیست و سخن‌گفتن نیاز ندارد. جامعه‌ای که من پیشنهاد می‌کنم این کتاب را نه مانند کتاب درسی و نه مانند کتاب داستان بخوانند؛ بلکه مانند سفری اکتشافی به ژرفای جنگل‌ها و دره‌ها بخوانند، دانشجویان دوره کارشناسی رشته‌های علوم پایه و برخی مهندسی‌ها است. چطور بخوانند؟ هر زمان فرصتی داشتند، بخشی را که مربوط به رشته‌شان است، باز کنند و با دقت و حوصله بخوانند. هم داده‌های نوشتاری‌اش مهم است، هم جدول‌های عددی و هم دیسول‌ها یا فرمول‌ها. برای نمونه، در بخش اپتیک یا نورشناخت، نه‌تنها بخش‌های مختلف توضیح داده شده؛ بلکه در هر بخش فرمول‌ها هم گفته شده و عددهای مهم هم وجود دارد. در بخش کوانتوم هم چنین است. اگر شما یک کتاب درسی کوانتوم را ببینید، ساختاری درهم‌تنیده و پیوسته دارد؛ اما در این کتاب ساختارها مانند تکه‌های جورچین کنار هم هستند و هر بخش توضیحات و فرمول‌های خودش را دارد. ویژگی مهم این کتاب روایت‌وار نبودن آن است. داستان چیزی را نگفته؛ بلکه بن‌مایه‌های دقیق و عددی و فرمول آن داستان را گفته است. پیشنهاد می‌کنم دانشجویان کارشناسی این کتاب را بخوانند و با عددها و فرمول‌ها و مرزبندی‌های آن دانش آشنا شوند. فراتر از این با فرمول‌ها بازی کنند و سعی کنند روابط بیشتر را خودشان کشف کنند. دسته دیگری که بسیار می‌توانند از این کتاب بهره ببرند، نویسندگان کتاب‌های دانشی، هم دانشگاهی و هم عمومی هستند. کتاب دانشگاهی بدیهی است که باید با عدد و رقم و داده باشد؛ بنابراین این کتاب کمک می‌کند تا ذهن نویسنده نظم بگیرد و بداند چه چیزهایی ضروری‌اند و ترتیب بیان چگونه باشد و مواردی از این دست. نویسندگان کتاب‌های عمومی هم می‌توانند با در دست داشتن این کتاب، بدانند موارد مهم چیست و بعد هرجا لازم شد، از داده‌های این کتاب بهره ببرند. اجازه دهید این بخش را با یک مثال ساده به پایان ببرم. کم نیستند کتاب‌های اخترشناسی که در ایران چاپ می‌شوند و هنوز می‌نویسند کهکشان راه شیری صد تا 200 میلیارد ستاره دارد. این در حالی است که 400 میلیارد ستاره دارد. همچنین سیاره‌ها سامانه خورشیدی را در بهترین حالت به سه دسته سنگی، برجیسی و کوتوله بخش‌بندی می‌کنند و برای دسته سیاره‌های کوتوله، فقط پلوتو را نام می‌برند. این در حالی است که حالا دیگر چندین سیاره کوتوله داریم که پلوتو مشهورترین‌شان است. این کتاب در برخی بخش‌ها یک دهه و چه‌بسا بیشتر مرجعی عالی است و در برخی بخش‌ها هم تا چند سال آینده. پس اگر قصد نوشتن کتابی دانشی را دارید، این کتاب را از خودتان جدا نکنید. این را هم یادآور شوم که قیمت نسخه جلد نرم آن زیر صد دلار است.
