نگاهی به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره باغ گیاه‌شناسی تهران
زوال باغ گیاه‌شناسی
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با قدمت طولانی ۵۵ساله بالغ بر چهار هزار گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده و طی دهه‌های اخیر به یک اثر ملی منحصربه‌فرد تبدیل شده اســت؛
شرق: باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با قدمت طولانی ۵۵ساله بالغ بر چهار هزار گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده و طی دهه‌های اخیر به یک اثر ملی منحصربه‌فرد تبدیل شده اســت؛ به‌گونه‌ای که صرفا ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی، ۵۴۳ میلیون دلار در سال برآورد می‌شود. برخلاف سیاست‌های طرح‌های جامع شهری تهران در سالهای (۱386 و ۱۳۷۱) و ضوابط مصوب حریم باغ ملی گیاه‌شناسی که حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربری‌های مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم ۱۵ متر تعیین کرده است؛ توسعه نامتوازن شهری در منطقه ۲۲ و بلندمرتبه‌ســازی‌ها، نگرانی‌هایی را بابت زوال این باغ ایجاد کرده است. متأسفانه این‌گونه بلندمرتبه‌سازی‌ها می‌تواند پیامدهای ناگواری نظیر کاهش شدید سفره‌های آب زیرزمینی منطقه و باغ، خزان زودرس گونه‌های گیاهی، خشکیدگی گیاهان حساس و نیمه‌حساس، اخلال در تبادل گازی و فتوســنتز در گیاهان، افزایش آلودگی‌های صوتی و درنتیجه کوچ و نابودی جانوران موجود در این اکوسیستم را به همراه داشته باشد.
داستان باغ گیاه‌شناسی چیست؟
باغ‌های گیاه‌شناسی، مکان‌هایی هستند که مجموعه‌هایی از گیاهان زنده را با اهداف پژوهش، حفاظت، نمایش و آموزش نگهداری می‌کنند. باغ‌های گیاه‌شناسی نقش مهمی را در حفظ تنوع زیستی ایفا می‌کنند. این باغ‌ها که عموما در فضاهای شهری قرار گرفته‌اند؛ باعث ایجاد پیوند دوباره انسان و طبیعت شده و به بخشی از اکوسیستم شهری بدل شده‌اند. باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با قدمت طولانی ۵۵ساله در زمینی به وسعت ۱۴۵ هکتار بالغ بر چهار هزار گونه گیاهی بومی، انحصاری، نادر و در معرض خطر انقراض را در خود جای داده است و طی دهه‌های اخیر به یک اثر ملی منحصربه‌فرد در موضوع حفاظت از ذخایر ژنتیکی در مجاورت پایتخت تبدیل شده است. این باغ در مقایسه با دیگر باغ‌های گیاه‌شناسی ملی در جهان در رتبه سوم از منظر تعداد گونه‌های مورد حفاظت و در رتبه پنجم از منظر وسعت قرار دارد. طی سالیان اخیر توسعه نامتوازن شهری در منطقه ۲۲ و بلندمرتبه‌سازی‌ها در مجاورت این باغ، نگرانی‌هایی را بابت زوال این باغ ایجاد کرده که تلاش می‌شود ضمن بررسی ارزش‌های مختلف این باغ اعم از ارزش‌های اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مروری بر ضوابط حریم باغ‌های گیاه‌شناسی در جهان و ایران داشته باشیم و پیامدهای مختلف عدم رعایت حریم را به برنامه‌ریزان شهری گوشزد کنیم.
ارزش‌های باغ گیاه‌شناسی
ارزش‌های باغ‌های گیاه‌شناسی در نگاه کلی به دو دسته ارزش‌های بهره‌برداری (شامل موجودیت، میراث آیندگان و نوع‌دوستی) و ارزش‌های غیربهره‌برداری (شامل استفاده مستقیم و غیرمستقیم) قابل طبقه‌بندی است. درخصوص باغ ملی گیاه‌شناسی ایران اگرچه تاکنون ارزش‌گذاری اقتصادی رسمی توسط هیچ‌یک از دستگاه‌های متولی در کشور انجام نشده است، اما براساس مطالعات پیشین درصورتی‌که این باغ به‌عنوان ثروت ملی کلی ایرانیان در نظر گرفته شود، صرفا ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی برابر با 543میلیون و 835هزارو 850 دلار در سال برآورد می‌شود. رعایت حریم باغ‌های گیاه‌شناسی به‌واسطه حفاظت از این باغ‌ها به‌عنوان زیستگاه‌های انسان‌ساخت در سطح جهان همواره مورد توجه بوده است. به طور مثال در باغ گیاه‌شناسی کیو در لندن که ۱۳۲ هکتار وسعت دارد، یک منطقه حائل با وسعت ۳۵۰ هکتار در نظر گرفته شده است که نشان از اهمیت منطقه حائل برای حفظ کارکرد و حفاظت فیزیکی باغ‌های گیاه‌شناسی دارد. در ایران نیز مطابق با رویه انجام‌گرفته در سایر کشورها، حریم باغ ملی گیاه‌شناسی در سال ۱۴۰۱ به تصویب رسیده است که براساس آن ضلع شمالی باغ گیاه‌شناسی در جنوب اتوبان شهید همدانی جزء حریم باغ بوده و حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربری‌های مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم ۱۵ متر تعیین شده است. بلندمرتبه‌سازی در مجاورت باغ ملی گیاه‌شناسی می‌تواند پیامدهای ناگواری نظیر کاهش شدید سفره‌های آب زیرزمینی منطقه و باغ، خزان زودرس گونه‌های گیاهی به‌دلیل کاهش وزش باد و جریان‌های خنک‌کننده، تشکیل جزایر حرارتی و افزایش دما در میکروکلیماهای باغ و خشکیدگی گیاهان حساس و نیمه‌حساس، افزایش میزان و گستره گردوغبار، اخلال در تبادل گازی و فتوسنتز و بروز ضعف در گیاهان، افزایش آلودگی‌های صوتی و درنتیجه کوچ و نابودی جانوران موجود در این اکوسیستم، به هم خوردن تعادل نوری و اکولوژیکی و درنهایت زوال درختان و نابودی منظر را به همراه داشته باشد. با توجه به اینکه درختان و گیاهان باغ ملی گیاه‌شناسی ایران، دارای تنوع زیادی در بافت، شکل و رنگ هستند، ازاین‌رو هسته مرکزی بوم‌شناختی یک چشم‌انداز را رقم می‌زند و علاوه‌بر جنبه‌های زیباییشناسی، منفک‌کننده کاربری‌های مختلف و از بین برنده سیمای نامطلوب عوامل مصنوع است. در شرایطی که ساختمان‌های بلندمرتبه و توده‌های فشرده بناهای سیمانی و فولادی، نمای این پهنه سبز ارزشمند را از بین ببرند، امکان خلق و تأکید بر توجه و نگاه به عناصر طبیعی که در به نظم کشیدن سیمای محیط، تأثیر روان‌شناختی دارد، از بین خواهد رفت.
پیشنهاد راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی چند پیشنهاد و راهکارهای تقنینی، نظارتی یا سیاستی را برای بهبود وضعیت باغ گیاه‌شناسی به شرح زیر بیان می‌کند:
حفظ حریم و رعایت ضوابط استقرار واحدهای گروه خدماتی در اطراف باغ ملی گیاه‌شناسی
توقف ساخت‌وساز و ابطال پروانه‌های صادره با رعایت حقوق و جلوگیری از تضرر مالکان
آموزش، آگاهی‌رسانی و تبیین جایگاه باغ گیاه‌شناسی به‌عنوان یک سرمایه و گنجینه ملی برای عموم مردم ایران اسلامی
ثبت باغ ملی گیاه‌شناسی به‌عنوان میراث جهانی یونسکو
تصویب ضوابط حریم برای دیگر باغ‌های گیاه‌شناسی کشور
ارزش‌گذاری باغ‌های گیاه‌شناسی در ایران و جهان
بررسی پژوهش‌های انجام‌گرفته درخصوص ارزش‌گذاری خدمات زیست‌محیطی باغ‌های گیاه‌شناسی در سایر کشورها نشان می‌دهد که طی سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به ترتیب باغ‌های گیاه‌شناسی کیو در انگلستان و بوگور در اندونزی از لحاظ تبدیل خدمات محیط‌زیستی به ارزش اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. باغ‌های گیاه‌شناسی، خدمات ارزشمند محیط‌زیستی شامل ارزش‌های اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ارائه می‌کنند. به دلیل آنکه بخش اعظم این خدمات غیرملموس است، تخمین ارزش هر یک از این خدمات براساس قیمت بازار دشوار است. معیارهای مورد استفاده در دو مطالعه انجام‌گرفته در زمینه تخمین ارزش اقتصادی باغ‌های گیاه‌شناسی با یکدیگر در تطابق بوده و شامل ارزش‌گذاری روی عوامل مرتبط با استفاده و حتی فاکتورهای مرتبط با عدم استفاده از این باغ‌هاست.
به صورت تئوری خدمات اکوسیستمی باغ‌های گیاه‌شناسی به دو دسته ارزش‌های بهره‌برداری و ارزش‌های غیربهره‌برداری قابل طبقه‌بندی است.
ارزش بهره‌برداری به دستاوردیی اطلاق می‌شود که به واسطه استفاده از یک منبع محیط‌زیستی یا خدمات آن عاید افراد جامعه می‌شود؛ درحالی‌که «ارزش غیربهره‌برداری» به لذتی اطلاق می‌شود که مردم صرفا به واسطه وجود یک موهبت محیط‌زیستی تجربه می‌کنند. حتی اگر انتظار استفاده از آن را تا آخر عمر نداشته باشند. ارزش بهره‌برداری خود به دو بخش اصلی استفاده مستقیم و غیرمستقیم تقسیم‌بندی می‌شود. در این دسته‌بندی بازدیدکنندگان، برگزاری رویدادهای ویژه و همچنین آموزش‌های ارائه‌شده در باغ‌های گیاه‌شناسی در دسته بهره‌برداری‌های مستقیم قرار می‌گیرند. در سوی مقابل جایگاه علمی این باغ‌ها در پیشبرد پژوهش‌های علمی و همچنین «ارزش اختیاری» در زیربخش بهره‌برداری‌های غیرمستقیم طبقه‌بندی می‌شوند. به منظور توضیح بیشتر می‌توان گفت که «ارزش اختیاری» به ارزشی گفته می‌شود که مردم با ایجاد امکان دسترسی آیندگان به خدمات و کالاهای اکوسیستمی می‌دهند که درحال‌حاضر موجود بوده و شاید استفاده نمی‌شود. در بخش ارزش‌گذاری «غیربهره‌برداری»، تخمین ارزشی که مردم به واسطه حس نوع‌دوستی از لذت‌بردن دیگر افراد جامعه از منابع محیط‌زیستی برای یک سرمایه اکولوژیکی قائل هستند یا میراثی که برای نسل‌های آینده باقی خواهند ماند یا حتی صرفا وجود یک اثر محیط‌زیستی نظیر باغ‌های گیاه‌شناسی قائل هستند، مدنظر قرار دارد.
اگرچه تاکنون ارزش‌گذاری اقتصادی رسمی روی باغ ملی گیاه‌شناسی ایران از طرف هیچ‌یک از دستگاه‌های متولی در کشور انجام نشده است؛ اما در مطالعه انجام‌شده در سال ۱396 که به برآورد ارزش اقتصادی خدمات تفرجی- حفاظتی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط پرداخته است، ارزش خدمات تفرجی-حفاظتی باغ گیاه‌شناسی برای هر نفر/ سال 226هزارو 980 ریال (معادل با شش‌دلار‌و ۴۷ سنت) برآورد شده است. براساس‌این در صورتی‌که این باغ به‌عنوان ثروت ملی کلی ایرانیان در نظر گرفته شود، صرفا ارزش خدمات تفرجی- حفاظتی به این گنجینه ملی برابر با 543میلیون‌و 835هزارو 850 دلار در سال برآورد می‌شود.
از سویی دیگر بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که حدفاصل سالهای ۱396 تا ۱398، به ترتیب ۱۴، ۱3 و ۱6 درصد از بازدیدکنندگان از باغ ملی گیاه‌شناسی ایران را دانش‌آموزان، دانشجویان و کارشناسان دستگاه‌های مرتبط تشکیل داده‌اند. مرکز پژوهش‌های مجلس در این راستا مصاحبه‌هایی با صاحب‌نظران انجام داده که نشان می‌دهد دیدار از کلکسیون و رویشگاه‌های مختلف، آشنایی با تنوع و فرم رویشی، رنگ شاخ و برگ و کاربردهای گیاهان، فراهم‌آوردن مواد تحقیقاتی برای پروژه‌های تحقیقاتی دانشجویی، مطالعه مرفولوژی و تاکسونومی گیاهان، پاسخ‌گویی به سؤالات درباره حفظ و نگهداری فضای سبز، تنوع گیاهی و انتخاب گونه‌های سازگار، تبادل دانش و تجربه بین کارشناسان، دانشجویان و علاقه‌مندان و برگزاری جشنواره‌ها و مراسم آموزشی و فرهنگی، تنها بخشی از کاربردهای باغ‌های گیاه‌شناسی در زمینه آموزش و ارتقای سطح فرهنگ عمومی است. در کنار آنچه به آن اشاره شد، بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی و پیوند دوباره انسان با طبیعت، علاوه بر ایجاد آرامش روانی در بازدیدکننده و ارتقای سطح آگاهی او، به واسطه برگزاری برخی از جشنواره‌ها در باغ ملی گیاه‌شناسی نظیر گلاب‌گیری، امکان اشاعه فرهنگ ملی و همچنین استفاده از ظرفیت فعالان این حوزه و توسعه اقتصادی کشور نیز فراهم می‌شود.
باغ‌های گیاه‌شناسی علاوه بر آنکه دارای کارکردهای اصلی حفاظتی، میراثی، آموزشی، پژوهشی و اقتصادی هستند، مجموعه‌ای از ترکیب هنر، زیباییشناسی، سیما و منظر مطلوب و ساختار فضایی بسامان را به نمایش می‌گذارند. توسعه و حفاظت از هر گونه‌ای از فضاهای سبز ازجمله باغ‌های گیاه‌شناسی، برای برقراری تعادل بین محیط طبیعی و انسان‌ساخت به منظور جلوگیری از تخریب باغ‌ها و قطع درختان، تغییر کاربری بوستان‌های شهری و از سوی دیگر اندک‌بودن عرصه و سطوح سبز دیگر کاربری‌ها در بسیاری از سکونتگاه‌های شهری می‌تواند به‌عنوان راهکاری مؤثر مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به اینکه گسترش بی‌حدوحصر محدوده‌های کالبدی، افزایش بیشینه توده‌گذاری ساختمان‌ها و تراکم شدید جمعیت و متعاقب آن هجوم سیمان، فولاد و آسفالت، چشم‌اندازی تیره و خاکستری را بر بستر اراضی شهری رقم زده و محو چشم‌انداز طبیعی و حذف عملکرد بوم‌شناختی پوشش گیاهی، شهرهایی آسیب‌پذیر و غیرتاب‌آور را به وجود آورده؛ ازاین‌رو در تحقق زیست بهینه شهری، بهره‌گیری و ساماندهی باغ‌های گیاه‌شناسی می‌تواند یکی از راهبردهای نیل به مانایی محسوب شود.
به سبب افزایش ارزش اقتصادی زمینه‌ای شهری و ظهور بازدارنده‌های متعدد در زمینه گسترش بوستان‌های شهری و فضاهای سبز عمومی، حفاظت از دیگر فضاهای سبز پهنه‌ای مانند پارک‌های موضوعی و باغ‌های دارای عملکرد خاص به‌عنوان رویکردی بینابینی، در برابر افراط‌گرایی بازگشت به طبیعت و پرهیز از تمرکز و تفریط در توسعه کالبدی صرف و ازبین‌رفتن تنوع زیستی به‌ویژه در کلان‌شهرها، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهای تأمین‌کننده ارزش‌های زیباشناختی در ارتباطات بصری و تصورات ذهنی شهروندان می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.
تقویت مشارکت شهروندان
از طرف دیگر با منظورکردن باغ‌های گیاه‌شناسی به‌عنوان فضای سبز شهری و مکمل بوستان‌های مقیاس شهری و فراشهری و در مواردی حتی جایگزین آن، علاوه بر افزایش پهنه فضاهای سبز و بهره‌مندی از شرایط بوم‌شناختی، انسان شهرنشین به‌ویژه ساکنان کلان‌شهرها، هرچه بیشتر با نحوه ارتباط برقرارکردن با محیط زیست طبیعی و قلمرو بومی آشنا خواهند شد. به بیان دیگر، هرچه باغ‌های گیاه‌شناسی رخ‌نمون مطلوب‌تری در محدوده شهری یا حریم آن داشته باشند، شهروندان در مدیریت و حفاظت از آنها مشارکت بیشتری خواهند داشت و دیگر اهداف وجودی باغ‌های گیاه‌شناسی به‌ویژه اهداف آموزشی آنها قابلیت دسترسی بالاتری خواهد داشت. اگرچه جایگاه حفاظتی و پژوهشی برای باغ‌های گیاه‌شناسی یک نقش بسیار مهم است؛ اما پیمایش‌های انجام‌شده روی بازدیدکنندگان حاکی از آن است که اغلب این افراد، باغ‌های گیاه‌شناسی را به‌عنوان مکان‌هایی برای تفریح، آرامش، تحسین زیبایی و گذران زمان با خانواده درک می‌کنند و در این راستا تمایل دارند تا فعالیت‌هایی مانند تفرج و استفاده از هوای آزاد، دورماندن از شلوغی و هیاهوی شهر، انجام حرکات کششی و نرمشی سبک، خرید گیاه و کتاب‌های مربوط به پرورش و نگهداری از گل‌ها و گیاهان زینتی، صرف غذا و تنقلات و بازی‌کردن با کودکان و نوجوانان را در باغ‌های گیاه‌شناسی انجام دهند. باغ ملی گیاه‌شناسی ایران به‌عنوان بخشی از دید و منظر شهری ضمن پاسخ‌گویی نیازهای مادی و جسمی، نقش درخورتوجهی در کاهش فشارهای روحی و روانی شهروندان به‌ویژه ساکنان منطقه ۲۲ و منطقه ۲۱ کلان‌شهر تهران نیز بر عهده دارد. از آنجا که این نگرش، افزایش سرانه فضای سبز شهری را به همراه دارد و همچنین با نمادهای معماری و زیباییشناسی تلفیق شده و با ضوابط زیست‌محیطی غنا یافته است، به صورت یک فرایند ساختارگرایانه هویت جدیدی را بازمی‌نمایاند. نظر به اینکه باغ ملی گیاه‌شناسی ایران به سبب داشتن مجموعه آلبوم‌های زنده گیاهان با ارزش اقتصادی بالا، گیاهان در معرض خطر و گیاهان بومی و ویژه، استطاعت نگهداشت تنوع زیستی را دارد و از سوی دیگر، قابلیت پاسخ‌گویی به معضلات ایجادشده در عصر جدید به واسطه شهرنشینی سریع و گریز از شهرسازی مدون را در بر دارد؛ ازاین‌رو می‌تواند نقش درخورتوجهی را در بسامان‌کردن طراحی و برنامه‌ریزی شهری کلان‌شهر تهران عهده‌دار شود.
