سیاست کربن صفر و مصرف سوخت‌های فسیلی

علیرضا بابازاده: بیست‌وهشتمین نشست اقلیمی سالانه سازمان ملل متحد (معروف به کاپ 28) که دولت‌ها در آن درباره روش‌های محدودکردن و آمادگی برای تغییرات اقلیمی آینده بحث و تبادل نظر می‌کنند، از 30 نوامبر تا 12 دسامبر سال 2023 در کشور امارات متحده عربی برگزار شد و در آن به طور تلویحی تکلیف سوخت‌های فسیلی روشن شد، به طوری که کاهش تدریجی استفاده از این نوع سوخت‌ها در دستور کار دولت‌ها قرار گرفت. گرچه هم‌زمان در این اجلاس راه‌های دورزدن مصوبات برای تولیدکنندگان این نوع سوخت‌ها باز گذاشته شده، اما این تصمیم، آغازی رسمی برای گذار از انواع سوخت‌های فسیلی و حرکت به سوی انرژی‌های پاک محسوب می‌شود.

تأکید و تمرکز بر استفاده از انرژی‌های پاک به جایی رسید که قریب به صد کشور، از سه‌برابرشدن ظرفیت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال 2030 حمایت کردند، به طوری که سیاست انرژی درباره روند حاکم بر استفاده از سوخت‌های فسیلی، مشهور به کربن صفر در نهایت تا سال 2050 باید عملیاتی شود.

اما با وجود چنین تصمیمی، دنیا رکورد جدیدی را در سال 2023 از منظر مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای تجربه کرد. سال 2023 به‌عنوان دومین سال پیاپی، رکورد مصرف جهانی انرژی شکسته شد و با رشد دو‌درصدی به 620 اکسا ژول رسید. نرخ رشد، 6/0 درصد بالاتر از میانگین 10 سال گذشته و پنج درصد بالاتر از دوران قبل از همه‌گیری کرونا در 2019 برآورد شد. اما با وجود افزایش مصرف انرژی، مصرف سوخت‌های فسیلی نیز در این سال در مقایسه با 2022 از 81.9 درصد به 81.5 درصد کاهش پیدا کرد.

انتشار دی‌اکسید کربن از منابع سوخت‌های فسیلی که کماکان به‌عنوان مهم‌ترین منبع این انتشار شناخته می‌شود، به 87 درصد کل میزان انتشار در سطح جهان رسید. در سال 2023 انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با بخش انرزی برای نخستین بار به 40 گیگا تن برآورد شده است.

مصرف نفت به‌عنوان مهم‌ترین منبع انتشار و پر‌مصرف‌ترین سوخت فسیلی، در سال 2023، روند صعودی خود را حفظ کرده و با 198 اکسا ژول مجددا در صدر سوخت‌های فسیلی قرار گرفت، به طوری که با 96 میلیون بشکه در روز به رکورد جدیدی در تولید رسید. اما شاید تثبیت تقریبی مصرف گاز طبیعی در سطح جهان از دلایل عمده کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در سال گذشته باشد.

گرچه جهان رکورد جدیدی را تجربه کرد و مصرف نفت از مرز صد میلیون بشکه در روز عبور کرد اما تقاضای گاز طبیعی در سال 2023 تقریبا ثابت ماند و تنها یک میلیارد مترمکعب افزایش پیدا کرد که در مقیاس جهانی تغییر چشمگیری نیست.

چنین افزایشی در مقایسه با کاهش تقاضای 4/0 درصدی یعنی معادل 15 میلیارد مترمکعب که در سال 2022 روی داد، چشمگیر نبوده و برای جبران کافی نیست. عرضه و تقاضا در اروپا نیز دچار کاهش چشمگیری بود به طوری که تقاضای گاز طبیعی در 2023 در اروپا به پایین‌ترین سطح خود از سال 1994 رسید و کاهشی برابر با هفت درصد معادل 34 میلیارد مترمکعب را نشان داد. به طور مشابه نیز تولید گاز در این منطقه هفت درصد کاهش داشت که عمدتا در کشورهای نروژ، انگلستان و هلند اتفاق افتاد.

در منطقه آسیا–پاسیفیک نیز تقاضا حدود دو درصد افزایش داشت که این تقاضا به واسطه افزایش تقاضای چین رخ داد. هند نیز به واسطه رشد اقتصادی نسبتا خوب و افزایش مصرف انرژی، هفت درصد رشد تقاضا را در بخش گاز طبیعی شاهد بود.

درباره انتقال گاز طبیعی و صادرات، مهم‌ترین تغییر در تجارت گاز بین اروپا و روسیه رخ داد. واردات گاز اروپا از روسیه از 43 درصد در 2021 به 23 درصد در 2022 کاهش یافت و در 2023 به 14 درصد رسید که بعد از نروژ و آمریکا در مقام سوم تأمین‌کننده گاز اروپا محسوب می‌شود.

صادرات «ال‌ان‌جی» از آمریکا رشد چشمگیری از خود نشان داده و از 2/0 میلیارد مترمکعب در سال 2013 به 114 میلیار مترمکعب در سال 2023 افزایش داشته است. این رشد صادرات باعث شده تا آمریکا بالاتر از قطر و استرالیا به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده «ال‌ان‌جی» شناخته شود.

مشابه تولید و مصرف نفت خام، زغال سنگ هم به رکوردهای جدیدی در 2023 دست پیدا کرد و در تضاد با آنچه کشورهای شرکت‌کننده در «کاپ 28» تصمیم گرفتند، باعث نگرانی طرفداران محیط زیست شد. تولید زغال سنگ در 2023 به بالاترین حد خود یعنی 179 اکسا ژول برآورد شده است. چهار کشور استرالیا، چین، هند و اندونزی عهده‌دار حدود 97 درصد از تولید منطقه آسیا–پاسیفیک هستند که این منطقه در سطح جهان حدود 80 درصد زغال سنگ تولیدی را برعهده دارد. چین در‌این‌میان به‌تنهایی نیمی از زغال سنگ جهان را تولید می‌کند در مقابل آمریکای شمالی، مرکزی و جنوبی به همراه اروپا در مقایسه با 2022 شاهد کاهش تولید زغال سنگ بودند. آنچه مهم به نظر می‌رسد، مصرف جهانی زغال سنگ برای نخستین بار به 164 اکسا ژول برآورد شده است. این رقم 6/1 درصد در مقایسه با 2022 و هفت برابر بالاتر از میانگین نرخ رشد 10 سال گذشته گزارش شده است. چین در سال با مصرف 56 درصد، به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده شناخته‌ شده است.

مرور آنچه به تولید و مصرف سه سوخت مهم فسیلی مربوط می‌شود، شاید تلنگری بر تولید و مصرف انرژی در داخل کشور باشد. انواع «ناترازی‌ها» به همراه محدودیت‌ها و پروتکل‌های بین‌المللی درباره حرکت به سوی انرژی‌های پاک باعث شده تا دهه آینده، چالشی مهم پیش‌روی کشور ما قرار گیرد. از اکنون باید به فکر حضور در «کاپ 29» جمهوری آذربایجان بوده و گزارشی دقیق از وضعیت انتشار کربن داشته باشیم. به یاد داشته باشیم که گرچه کشوری مانند چین در مصرف انواع سوخت‌های فسیلی سرآمد است اما حرکت به سوی انرژی‌های تجدید‌پذیر را هم با جدیت آغاز کرده، به طوری که نزدیک به 80 درصد تجهیزات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر در این کشور ساخته شده و بر‌اساس آخرین آمار، استفاده خودروهای برقی در این کشور از خودروهای با موتورهای متداول پیشی گرفته است.

تجربه چین به‌عنوان کشوری که در مصرف انرژی‌های فسیلی سرآمد بوده و هم‌زمان همراه با سیاست کربن صفر پیش می‌رود، می‌تواند برای کشور ما الگویی مناسب باشد. از یاد نبریم که تا 2030 تنها شش سال فاصله داریم؛ پس از هم‌اکنون به فکر باشیم.