پروژه بحران‌سازی در سوریه

عبدالرحمن فتح‌الهی: از میانه‌های هفته گذشته و مشخصا بعد از بسته‌شدن پرونده جنگ اسرائیل در لبنان، سوریه به کانون تحولات خاورمیانه و محل توجه رسانه‌ها بدل شد. اکنون هم نگاه‌ها به حلب دوخته شده است. در چند روز گذشته مجددا نام گروه تروریستی هیئت تحریر‌الشام (HTS) که از جبهه النصره به‌ وجود آمده، بر سر زبان‌ها افتاده است. جبهه النصره در سال ۲۰۱۲ به‌عنوان شاخه‌ای از القاعده در سوریه تأسیس شد و به‌سرعت به یکی از گروه‌های اصلی تروریستی در سوریه تبدیل شد. در سال ۲۰۱۶، جبهه النصره روابط خود را با القاعده قطع کرد و خود را با نام جدید هیئت تحریر‌الشام (HTS) معرفی کرد که با هدف فاصله‌گیری از القاعده و جلب حمایت بیشتر از گروه‌های محلی و بین‌المللی بود. رهبر اصلی تحریر‌الشام «ابومحمد الجولانی» است که نامش این روزها پرتکرار شده است. او پیش‌تر به‌عنوان فرمانده جبهه النصره شناخته می‌شد. الجولانی نقشی کلیدی در هدایت این گروه و حفظ قدرت آن در برابر چالش‌های داخلی و خارجی ایفا کرده است.

 در حلب چه خبر است؟

درباره تحولات میدانی، خبرهای واصله حکایت از آن دارد که دیروز شنبه، هیئت تحریر‌الشام از تسلط بر بخش‌های از شهر حلب خبر دادند. این گروه ترویستی با اشاره به اینکه نیروهای ما وارد مرکز شهر حلب و محله‌های غربی آن شدند، مدعی بود که نیروهای ما بر هفت محله غربی شهر حلب مسلط هستند. به گفته هیئت تحریر‌الشام، «نیروهای ما بر دانشکده نظامی و دانشکده توپخانه در محله زهرا در شهر حلب مسلط شده‌اند». دیده‌بان حقوق بشر سوریه نیز با تأیید این خبر گفت «هیئت تحریرالشام و گروه‌های متحد آن، کنترل پنج محله در شهر حلب را به دست گرفته‌اند». لازم به ذکر است که برخی گزارش‌ها به‌همراه ویدئویی تأییدنشده می‌گویند که محمد جولانی، فرمانده تحریرالشام وارد حلب شده که این فیلم از طرف رسانه‌های تروریست‌ها منتشر شده است. ارتش سوریه در بیانیه‌ای از «عملیات استقرار مجدد» در حلب خبر داد و گفت که این عملیات به منظور تدارک یک ضدحمله علیه حمله شورشیان است. به نوشته خبرگزاری‌ها به نقل از بیانیه ارتش سوریه تأکید شده است «تعداد زیاد تروریست‌ها و کثرت جبهه‌های نبرد» ارتش بشار اسد را «بر آن داشت تا عملیات استقرار مجدد» را با هدف «تقویت خطوط دفاعی به منظور دفع حمله، حفظ جان غیرنظامیان و سربازان و آماده‌سازی برای ضدحمله انجام دهند». برخی‌ افراد از این گفته ارتش سوریه به‌عنوان اعتراف به سقوط حلب یاد کردند.

البته شبکه «المیادین» هم گزارش میدانی دیگری دارد و می‌گوید «افراد مسلح در حدود ۶۰ درصد از مساحت حلب مستقر هستند و در مناطق استقرار خود تا اطلاع ثانوی ممنوعیت آمد ‌و‌ شد اعمال کرده‌اند». المیادین همچنین گزارش داد که ارتش سوریه در جهت فرودگاه حلب مستقر شده تا از نابودی شهر جلوگیری کند. البته وزارت دفاع سوریه نیز از کشته‌شدن ده‌ها نفر از نیروهای مسلح خود در حمله به جبهه‌های حلب و ادلب خبر داد. وزارت دفاع سوریه با اعلام این خبر افزود «تعدد جبهه‌های درگیری، نیروهای ما را وادار به تغییر آرایش و تقویت خطوط دفاعی و آماده‌سازی برای حمله متقابل کرد». وزارت دفاع سوریه همچنین تصریح کرد «گروه‌های تروریستی در ساعات گذشته توانستند وارد بخش‌های وسیعی از محله‌های حلب شوند». پس از آن بود که ارتش سوریه عنوان کرد که گروه‌های مسلح موفق به ورود به بخش‌های گسترده‌ای از حلب شدند، اما نتوانستند مواضع خود را در آنجا تثبیت کنند. با این حال ارتش سوریه از تکمیل ارسال تجهیزات تقویتی نظامی و استقرار آنها در محورهای جنگی پیش از آغاز حمله متقابل خبر داد. ضمن آنکه ارتش سوریه تصریح کرد «استقرار نیروهای کمکی نظامی در محورهای جنگی حلب در حال تکمیل است». به گفته ارتش سوریه، «نیروهای ما به عملیات خود تا بازپس‌گیری کامل شهر حلب و حومه آن ادامه خواهند داد. با تمام امکانات موجود برای تأمین امنیت و سلامت ساکنان شهر حلب تلاش خواهیم کرد». الجزیره هم در گزارشی عنوان کرد «در شرایطی که تروریست‌ها مدعی اشغال ۲۰ محله در حلب شده‌اند، مسئولان سوریه فرودگاه حلب را به دلیل تحرکات تروریست‌ها بستند».

الجزیره ادامه داد «تروریست‌ها در سوریه مدعی هستند ۲۰ محله از حلب را تحت تصرف خود درآورده‌اند، اما رسما تا به الان اشغال کامل حلب را ادعا نکرده‌اند». درگیری‌هایی میان تروریست‌ها و نیرو‌های ارتش سوریه در محله اللیرمون در شرق شهر حلب به وقوع پیوسته است. رویترز هم به نقل از منابع گزارش داد ارتش سوریه همه مسیر‌های منتهی به شهر حلب را بسته است. همچنین درگیری‌هایی میان ارتش سوریه با تروریست‌ها در اطراف حلب و در جمعیت الزهرا و اطراف آکادمی نظامی به وقوع پیوسته است. طبق برخی اخبار گویا جنگنده‌های روسی مناطقی در حلب را به صورت مداوم بمباران می‌کنند. گروه‌های تروریستی همچنین مدعی اشغال روستا‌ها و مناطقی در حومه شرقی ادلب شده‌اند. رویترز نیز از دو منبع نظامی سوری نقل کرد که روسیه وعده کمک نظامی بیشتر به ارتش سوریه برای جلوگیری از اشغال حلب به دست تروریست‌ها را داده است و دمشق پیش‌بینی می‌کند که تجهیزات نظامی جدید روسیه طی ۷۲ ساعت به پایگاه هوایی روسی حمیمیم در سوریه برسد. رویترز همچنین اعلام کرد که مسئولان سوری فرودگاه حلب را بسته و همه سفر‌ها را لغو کرده‌اند. در ادامه اخبار میدانی سوریه، تسنیم در حلب درباره شایعات منتشرشده مبنی بر انفجار بی‌سیم‌های ارتش سوریه گفت که این موضوع تأیید نشده است و به نظر نمی‌رسد که واقعی باشد. البته به گفته این خبرگزاری، پیگیری‌ها درباره صحت‌سنجی این خبر ادامه دارد. همچنین به نوشته «دانشجو»، دو شهرک نبل و الزهرا در شمال سوریه، به دلیل تحولات امنیتی، این مناطق را تخلیه کرده‌اند. هم‌زمان نیروهای «قسد» وارد این دو شهرک شده‌اند و کنترل آنها را در دست گرفته‌اند.

اسارت یا جراحت کارکنان سرکنسولگری ایران در حلب صحت ندارد

در میانه خبرهای تأیید‌نشده درباره سقوط شهر حلب، ادعاهایی هم درباره حمله به ساختمان سرکنسولگری ایران در این شهر و اسارت و حتی شهادت و جراحت کارمندان آن مطرح شد که خبرگزاری دانشجو با تکذیب آن نوشت که بنا بر اطلاع این خبرگزاری، همه کارکنان سرکنسولگری ایران در حلب در صحت و سلامت کامل به سر می‌برند و گزارش‌های منتشر‌شده درباره اسارت یا جراحت این افراد صحیح نیست. البته قبل‌تر سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در واکنش به تحولات چند روز گذشته سوریه، ضمن هشدار درباره فعال‌شدن مجدد گروه‌های تروریستی-تکفیری در سوریه، خواستار اقدام قاطع و هماهنگ برای جلوگیری از گسترش بلیه تروریسم در منطقه شد. اسماعیل بقائی پنجشبنه‌شب، ۸ آذر ۱۴۰۳، با محکوم‌کردن شدید همه اشکال و مظاهر تروریسم، تحرکات گروه‌های تروریستی در سوریه در دو روز اخیر را بخشی از طرح اهریمنی رژیم تروریستی و آمریکا برای ناامن‌سازی منطقه غرب آسیا دانست و بر ضرورت هوشیاری و هماهنگی کشورهای منطقه به‌ویژه همسایگان سوریه برای خنثی‌کردن این توطئه خطرناک تأکید کرد.

به نوشته ایرنا، سخنگوی وزارت امور خارجه خاطرنشان کرد که بر‌اساس توافق‌های موجود میان سه کشور ضامن روند آستانه (ایران، ترکیه و روسیه) منطقه حومه حلب و ادلب جزء مناطق کاهش تنش محسوب می‌شوند و حمله گروه‌های تروریستی به این مناطق نقض فاحش توافقات روند آستانه نیز هست و دستاوردهای مثبت این روند را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد.

متهم ردیف اول ناامنی‌های سوریه!

به موازات ناامنی‌های چند روز اخیر در سوریه، اکنون انگشت اتهام به سوی ترکیه و شخص اردوغان و نیز تا حدودی روسیه و پوتین هم رفته است. در همین باره و به نوشته تسنیم، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، با اشاره به تحولات در حلب مدعی شد که ترکیه مداخله‌ای نداشته است‌ ولی افزود: «در مقابل یک موج جدید کوچ نیز تدابیر لازم را اتخاذ کرده‌ایم و هیچ اقدامی برای موج جدید مهاجرت انجام نمی‌گیرد». به ادعای فیدان: «دستگاه اکسیژن گروه‌های تروریستی در منطقه آمریکاست. اگر آمریکا اکسیژن را قطع کند آنها سه روز هم دوام نمی‌آورند. تشکیل یک ساختار جدید در منطقه ممکن نیست. به شمال عراق نگاه کنید، آنجا فدراسیون هست، خودمختاری هست، ساختارهای بومی هست اما چیزی نشدند». مسئول دیپلماسی ترکیه ادامه داد: «هدف نهایی ما تمامیت ارضی سوریه است و ترکیه حامی کردهای خارج از مرز نیز هست».

اونجو کچلی، سخنگوی وزارت خارجه ترکیه نیز روز جمعه و در واکنش به تحولات در شمال سوریه، در صفحه شخصی خود در ایکس نوشت: «حفظ آرامش در ادلب و مناطق مجاور -‌که در نقطه صفر مرز ما قرار دارد‌- برای ترکیه یک اولویت است». او ادامه داد: «از سال ۲۰۱۷، چندین توافق درباره منطقه کاهش تنش ادلب حاصل شده است. ترکیه به دقت الزامات تمامی توافقاتی را که طرف آن بوده، اجرا می‌کند». کچلی عنوان کرد: «ما در پلتفرم‌های بین‌المللی مختلف هشدار داده‌ایم که حملات اخیر به ادلب به سطحی رسیده که روح و اجرای توافقات آستانه را تضعیف می‌کند و تلفات زیادی در میان غیرنظامیان به همراه داشته است. ما تأکید کرده‌ایم که این حملات باید پایان یابد. در‌واقع، درگیری‌های اخیر منجر به تشدید تنش‌های نامطلوب در منطقه شده است».

البته آنکارا هم سعی کرده توپ ناامنی در سوریه را به زمین مسکو بیندارد. آنجا که منابع امنیتی ترکیه به سایت میدل‌ایست‌آی گفتند که روسیه به دلیل انتقال بیشتر تجهیزات هوایی خود به اوکراین برای حمایت از عملیات نظامی خود در آنجا، به کندی به تحولات میدان پاسخ داده است. عمر اوزکیزیلجیک، پژوهشگر ارشد اندیشکده آتلانتیک کانسیل هم معتقد است: «در‌حالی‌که روسیه تلاش کرد با هدف‌قرار‌دادن مکان‌های خاص در ادلب و دیگر مناطق شمال غرب سوریه، حمله را مهار کند، این تلاش‌ها برای متوقف‌کردن حمله کافی نبوده است». او باور دارد: «روسیه تماشاچی نیست، اما به احتمال زیاد ما شاهد محدودیت‌های نیروی نظامی روسیه هستیم». به گفته پژوهشگر ارشد اندیشکده آتلانتیک کانسیل: «عملکرد دوروزه روسیه نشان می‌دهد که بسیاری از قابلیت‌های نیروی هوایی آن به اوکراین منتقل شده است». اوزکیزیلجیک اشاره کرد‌ تصاویر ماهواره‌ای از پایگاه هوایی حمیمیم روسیه در استان لاذقیه در شمال غرب سوریه، کاهش چشمگیر حضور نیروی هوایی روسیه را در مقایسه با سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهند. او ادامه داد: «گزارش‌های منابع محلی در مورد فعالیت‌های هوایی نشان می‌دهند که روسیه عمدتا از مدل‌های قدیمی‌تر جنگنده‌ها استفاده می‌کند».

آیا پوتین و اردوغان در پشت پرده بر سر تحولات حلب معامله کرده‌اند؟

در میانه تحولات سوریه این سؤال پررنگ‌تر شده که آیا پوتین و اردوغان در پشت پرده بر سر تحولات حلب معامله کرده‌اند؟ در‌این‌باره بورجو اوزچلیک، تحلیلگر اندیشکده انگلیسی «Rusi»، چنین ارزیابی می‌کند: ‌تحریرالشام یک عملیات برق‌آسا را اجرا کرد که بسیار حرفه‌ای بود، با تسلیحات جدید و سطح بالایی از انسجام داخلی. این حمله، اولین تغییر در خطوط تماس میان «سه دولت» در سوریه از پنج سال پیش به‌ حساب می‌آید. این حمله پس از شروع اجرای آتش‌بس در لبنان رخ داد.

در ادامه این مطلب آمده است: ‌این موضوع نه‌تنها تغییری در توازن قدرت در حلب را نشان می‌دهد، بلکه به‌ طور مهم‌تر، رقابت قدرت ژئوپلیتیکی گسترده‌تر بر سر سوریه را نیز برجسته می‌کند. لذا باید این رویداد را در چارچوب تحولات گسترده‌تر در خاورمیانه و اوکراین-روسیه تحلیل کرد. توضیحات و سناریوهای مختلفی در مورد نقش روسیه مطرح است. حرکت نیروی هوایی روسیه نشان‌دهنده توان عملیاتی و عزم سیاسی این کشور در حفظ نقش خود به‌ عنوان ضامن حکومت اسد در سوریه خواهد بود». از منظر تحلیلگر اندیشکده انگلیسی «Rusi» پرسش اینجاست که آیا روسیه از نظر نظامی به دلیل جبهه‌های دیگر محدود و مشغول شده است یا واکنش محدود به حمله تحریرالشام بخشی از توافقی درباره شمال غرب سوریه بین ترکیه و روسیه بوده که دمشق را کنار گذاشته است؟ اگر چنین باشد، جزئیات این توافق با مشخص‌شدن مرزهای سرزمینی مناطق جدید تحت کنترل شورشیان در اطراف حلب روشن‌تر خواهد شد. پرسش بزرگ این است که این تحولات چه تأثیری بر وضعیت اسد خواهد داشت؛ کسی که تلاش کرده است از درگیر‌شدن در درگیری اسرائیل-حزب‌الله اجتناب کند، اما اکنون در داخل کشور ضعیف‌تر شده است‌.

البته به نوشته انتخاب، عبدالله الموسی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سوری مقیم لندن، طی مطلبی درباره ناآرامی‌ها سوریه باور دارد: «این جنگ ابتکار داخلی است که از قبل آماده‌سازی وسیع و حرفه‌ای برای آن انجام شده و منافع ترکیه را در نظر گرفته، اما تحت رهبری آنکارا نیست». در ادامه این مطلب آمده است: «آمادگی برای جنگ از دو سال پیش شروع شد، زمانی که هیئت تحریر‌الشام عملیات‌های سریع را در خطوط جبهه آغاز کرد. سپس تمامی گروه‌ها کمپ‌های آموزشی جدی راه‌اندازی کردند. تولیدات نظامی به سطح پهپادهایی با برد حداقل 120 کیلومتر و پهپادهای انتحاری که در جنگ اوکراین استفاده می‌شوند، پیشرفت کرد. گروه‌ها اختلافات خود را کاهش دادند و تحریرالشام، به عنوان بزرگ‌ترین و منظم‌ترین گروه، تلاش کرد‌ همه را در خود جذب کند».

به گفته الموسی: «روسیه در نبرد فعلی به طور کامل درگیر است، اما میزان حضور آن نسبت به سال 2022 کاهش یافته است؛ روسیه هزارو 600 سرباز، تمامی کارشناسان میدانی و سیستم‌های دفاع هوایی خود را خارج کرد و فقط هواپیماهای میگ و چهار بمب‌افکن سوخو باقی مانده‌اند. این چهار هواپیما همچنان در آسمان نبرد هستند، در‌حالی‌که قبلا 15 هواپیمای سوخوی روسی در سوریه بودند. خارج‌کردن سامانه‌های پانتسیر روسی از اطراف حمیمیم، این پایگاه را در‌ برابر حملات پهپادی آسیب‌پذیر کرده، زیرا این سامانه برای مقابله با پهپادها بهترین گزینه است». اظهار‌نظر اخیر کرملین مبنی‌ بر اینکه «مقامات سوری باید سریعا کنترل و امنیت را در این منطقه برقرار کنند»، نشان می‌دهد که مسئولیت دفاع از حلب بر‌ عهده حکومت سوریه است و ما نمی‌توانیم بیش از این کمک کنیم. اما ترکیه با اظهارات خود به رویترز در روز گذشته سردرگمی ایجاد کرد. ترکیه در اظهار‌نظری دیپلماتیک گفت‌ گروه‌ها حق دارند به خطوط توافق 2019 بازگردند. جنگ ابتکار عمل گروه‌ها‌ست، ابتکاری که منافع ترکیه را در نظر می‌گیرد. این توصیف کلی از تصمیم برای آغاز حمله است. موضع ترکیه به طور خلاصه: «ترکیه با جنگ مخالفت نمی‌کند. اما د‌رعین‌حال از آن حمایت هم نمی‌کند. توپخانه ترکیه وارد نبرد نشده است و سلاح و مهمات ترکیه برای گروه‌ها مانند آنچه در جنگ آزادسازی حلب در 2016 بود، ارسال نشده است».