خانه‌های تاریخی در معرض خطر؛ از خانه طالقانی تا خانه فروغ فرخزاد
قصه ناتمام خانه‌های تاریخی تهران
خانه‌های تاریخی نه‌تنها از منظر معماری و تاریخ‌نگاری، بلکه به‌عنوان گنجینه‌هایی فرهنگی، شاهد بخشی از تحولات اجتماعی و سیاسی یک ملت هستند. در ایران، برخی از این خانه‌ها به‌عنوان نقاط عطف تاریخ معاصر شناخته می‌شوند و شخصیت‌های برجسته‌ای در این خانه‌ها زندگی کرده و تأثیرات بزرگی گذاشته‌اند. خانه‌هایی مانند خانه طالقانی، یکی از چهره‌های انقلاب که سال‌ها در معرض تخریب و بی‌توجهی قرار داشت، حالا پس از ثبت ملی قرار است به خانه‌موزه‌ای تبدیل شود. این خانه که روزگاری محل اقامت و فعالیت‌های مبارزاتی آیت‌الله طالقانی بود، از سال‌ها قبل با مشکلات زیادی روبه‌رو شد؛
شرق: خانه‌های تاریخی نه‌تنها از منظر معماری و تاریخ‌نگاری، بلکه به‌عنوان گنجینه‌هایی فرهنگی، شاهد بخشی از تحولات اجتماعی و سیاسی یک ملت هستند. در ایران، برخی از این خانه‌ها به‌عنوان نقاط عطف تاریخ معاصر شناخته می‌شوند و شخصیت‌های برجسته‌ای در این خانه‌ها زندگی کرده و تأثیرات بزرگی گذاشته‌اند. خانه‌هایی مانند خانه طالقانی، یکی از چهره‌های انقلاب که سال‌ها در معرض تخریب و بی‌توجهی قرار داشت، حالا پس از ثبت ملی قرار است به خانه‌موزه‌ای تبدیل شود. این خانه که روزگاری محل اقامت و فعالیت‌های مبارزاتی آیت‌الله طالقانی بود، از سال‌ها قبل با مشکلات زیادی روبه‌رو شد؛
مشکلاتی که باعث شد نگرانی‌ها برای حفظ و نگهداری آن افزایش یابد. خانه آیت‌الله طالقانی در تهران، واقع در پیچ شمیران، یکی از مهم‌ترین خانه‌های تاریخی ایران است که در طول سال‌ها به دلایل مختلف دچار فرسودگی شد و مورد بی‌توجهی قرار گرفت. این خانه به‌عنوان محل سکونت و فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی آیت‌الله طالقانی، یکی از شخصیت‌های محوری در مبارزات انقلاب، همواره در معرض تهدیدات مختلفی از‌جمله تخریب، سرقت و نبود منابع مالی برای مرمت بود. در آبان ۱۴۰۳، پس از سال‌ها تلاش و پیگیری، خانه طالقانی به ثبت ملی رسید. این رویداد می‌تواند نقطه عطفی در مسیر حفظ و بازسازی این خانه تاریخی باشد.
با این حال، علی‌رغم این موفقیت، وضعیت خانه همچنان نگرانی‌هایی را به همراه دارد. به گفته برخی مسئولان، مرمت و بازسازی این خانه با مشکلات زیادی روبه‌رو است. مجتمع فرهنگی طالقانی در این زمینه اعلام کرده که لوح ثبت ملی خانه طالقانی از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دریافت شده اما تأکید کرده‌اند که در حال حاضر و با توجه به شرایط این خانه، مرمت آن باید هر‌چه زودتر آغاز شود. به گفته آنها، انتظار می‌رود که نهادهای مسئول در سریع‌ترین زمان ممکن اقدام به آغاز پروژه مرمت این اثر ملی کنند تا این خانه که اکنون در فهرست آثار ملی قرار دارد، از خطر تخریب بیشتر نجات یابد.
خانه تاریخی فریز شده
خانه طالقانی از سال‌ها قبل با مشکلات مختلفی روبه‌رو بود که باعث شد وضعیت آن به بحرانی‌ترین شرایط برسد. این مشکلات شامل فرسودگی‌های ساختاری، ترک‌خوردن دیوارها و سرقت کتاب‌های ارزشمند کتابخانه آن بود. در بهمن ۱۴۰۰، گزارش‌هایی منتشر شد که نشان می‌داد دیوارهای خانه طالقانی ترک برداشته و تأسیسات آن در وضعیت بحرانی قرار دارند. این گزارش‌ها بیان می‌کردند که شرایط این خانه برای مرمت و بازسازی بسیار دشوار شده است. یکی از اتفاقات تلخی که در این میان رخ داد، سرقت کتاب‌های ارزشمند کتابخانه خانه طالقانی در مهر ۱۴۰۳ بود. این کتاب‌ها که بخشی از میراث فرهنگی و فکری آیت‌الله طالقانی به شمار می‌رفتند، پس از تخلیه خانه برای مرمت، در انباری نگهداری می‌شدند و در زمانی که به نظر می‌رسید شرایط خانه تحت کنترل است، تعدادی از این کتاب‌ها به سرقت رفتند. این سرقت باعث واکنش‌های گسترده‌ای شد و شهرداری تهران تأیید کرد که پرونده این سرقت در پلیس آگاهی در حال بررسی است.
با این وجود، امیدها برای حفظ این خانه همچنان زنده است. پس از ثبت ملی خانه طالقانی، نمایشگاهی از عکس‌های کمتر دیده‌شده آیت‌الله طالقانی در موزه ملی ایران برگزار شد تا اهمیت تاریخی و فرهنگی این خانه بیشتر مورد توجه قرار گیرد. در همین زمان، تلاش‌هایی برای مرمت و بازسازی این خانه آغاز شد. البته هنوز مشکلاتی در پیشبرد این پروژه وجود دارد که نیاز به اقدامات بیشتر و هماهنگی میان نهادهای مختلف دارد. سخنگوی شورای شهر تهران، علیرضا نادعلی، در توضیح وضعیت فعلی خانه طالقانی گفته است: «خانه طالقانی به خاطر نیازهای ترمیم و بحث‌های عمرانی تکمیلی به شرکت توسعه فضاهای فرهنگی واگذار شده است».
خانه فروغ؛ از سرنوشت مشابه تا مشکلات جدید
در کنار خانه طالقانی، خانه فروغ فرخزاد نیز وضعیت مشابهی را تجربه می‌کند. این خانه که در گذشته محل زندگی و خلق آثار جاودانه یکی از بزرگ‌ترین شاعران معاصر ایران بود، حالا به مکانی آشفته و در معرض خطر تبدیل شده است. خانه فروغ فرخزاد که پیش‌تر به ثبت ملی رسیده بود، اکنون به دلیل بی‌توجهی و کمبود منابع مالی برای مرمت، دچار تخریب‌های عمده‌ای شده است.
در تعطیلات نوروز اخیر، تصاویری از وضعیت بحرانی این خانه منتشر شد که نشان می‌داد این خانه که زمانی مهد شعر و اندیشه بود، حالا به مکانی برای فروش مواد مخدر تبدیل شده است. یکی از همسایگان این خانه گفته است: «در همین خانه مخروبه مواد می‌فروختند؛ تریاک و شیشه. مردی که در خانه زندگی می‌کرد، در را باز نمی‌کرد و از طریق درز دیوار مواد را به مشتریان تحویل می‌داد. این ماجرا باعث اعتراض همسایگان شد که در نهایت بساط فرد فروشنده جمع شد». این وضعیت موجب واکنش‌های گسترده‌ای شد و بسیاری از دوستداران شعر فروغ فرخزاد و فعالان فرهنگی به وضعیت فعلی خانه اعتراض کردند. نسرین ظهیری، خبرنگار حوزه اجتماعی و میراث فرهنگی، در صفحه اینستاگرام خود به وضعیت این خانه اشاره کرده و از وضعیت آن ابراز نگرانی کرده است. او نوشته است که پس از ثبت ملی خانه فروغ فرخزاد در سال ۹۷، به دلیل کمبود بودجه و ناتمام‌ماندن پروژه‌های بازسازی، این خانه به وضعیت بحرانی رسید.
علیرضا نادعلی، سخنگوی شورای شهر تهران، درباره سرنوشت این دو خانه می‌گوید: «سازمان فرهنگی هنری شهرداری خانه مرحوم آیت‌الله طالقانی را به خاطر نیازهای ترمیم و بحث‌های عمرانی تکمیلی به شرکت توسعه فضاهای فرهنگی واگذار کرده است. تخصص این شرکت در این زمینه است. اما متأسفانه در این موضوع و در موضوعات مشابه با مشکلاتی مواجهیم. مشکل اصلی این است که خانه‌ها بسیار قدیمی نیستند تا به‌طور کامل در رده آثار تاریخی قرار گیرند.
در واقع بیشتر از منظر فرهنگی مورد توجه قرار دارند. اما وقتی این بناها ثبت می‌شوند، قواعد سخت‌گیرانه‌ای مشابه با بناهای تاریخی برای آنها اعمال می‌شود. این شرایط باعث شده تا پروژه‌ها به نوعی فریز شوند». او ادامه می‌دهد: «در مورد خانه مرحوم آیت‌الله طالقانی، شرکت توسعه مسئولیت آن را بر عهده گرفته و اولین مرحله از پروژه، ایمن‌سازی بنا‌ست. پس از آن باید اصلاحات و اقدامات دیگر انجام شود. البته در این رفت‌وآمدها، تعاملات بین شرکت توسعه و وزارت میراث فرهنگی ادامه دارد و کار کُند پیش می‌رود. مسئول جدیدی که در این پروژه فعالیت می‌کند، طبق گفته دوستان، تعامل خوبی برقرار کرده است.
اما همچنان این فرایند به تسریع نیاز دارد». نادعلی با اشاره به اینکه موضوع خانه فروغ متفاوت است، می‌گوید: «این خانه از ابتدا در اختیار بوده و خانه جنوبی آن که ورودی آن کاملا مشخص است، هیچ‌گونه دسترسی بدون نظارت ندارد. ادعای اینکه افراد معتاد در این مکان حضور داشتند، کاملا اشتباه است. با این حال، مشکل اصلی همان «فریزشدگی» پروژه‌هاست؛ چراکه هنوز همکاری لازم با میراث فرهنگی برای تسریع اقدامات صورت نگرفته است».
نادعلی یادآوری می‌کند: «قصد دارم در جلسه بعدی تذکری به مسئولان بدهم و در صورت لزوم، از کمک‌های آقای علوی در کمیته گردشگری و میراث فرهنگی استفاده خواهیم کرد. اگر پروژه‌ها این‌طور ادامه پیدا کند، چرا باید این پروژه مدت‌زمان زیادی طول بکشد و کاری که از ابتدای دوره شروع کرده‌ایم، هنوز به نتیجه نرسد آن هم برای خانه فروغ، به‌خصوص که بنای تاریخی خاصی نیست و آن وجهه فرهنگی آن مورد توجه و تأکید است، نباید این‌طور در انتظار بماند. البته درخصوص خانه آیت‌الله طالقانی، طبق گفته مدیرعامل شرکت توسعه، تمام اقدامات تحت نظر کارشناسان میراث فرهنگی در حال انجام است. خوشبختانه شرکت توسعه آمادگی کامل برای انجام کارها دارد و هماهنگی‌های لازم با میراث در حال انجام است، ولی نیاز داریم تا مجوزها سریع‌تر صادر شده و روند کار روان‌تر شود».
وضعیت خانه‌های تاریخی نظیر خانه آیت‌الله طالقانی و خانه فروغ فرخزاد، نشان‌دهنده مشکلات جدی در حوزه حفظ و نگهداری آثار فرهنگی و تاریخی ایران است. این خانه‌ها که نمادهایی از هویت فرهنگی و اجتماعی کشور هستند، نیازمند توجه ویژه و همکاری همه‌جانبه از سوی نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی هستند؛ در غیر این صورت ممکن است این آثار ارزشمند برای همیشه از بین بروند و نسل‌های آینده از میراث گرانبهای خود بی‌بهره بمانند.
