برجام و قانون هراکلیتوس

شواهد و قراین حکایت از آن دارد که در غیاب مذاکرات برجامی، مقامات ایران و آمریکا در حال انجام مذاکراتی در دوحه، نیویورک و مسقط درباره برخی موضوعات فرعی مانند آزادی زندانیان، آزادی برخی سپرده‌های ایران در برخی کشورها، ادعای نقش ایران در بحران اوکراین، همکاری ایران با آژانس، سطح غنی‌سازی و «رفتار منطقه‌ای ایران» هستند. درباره آزادی زندانیان دوتابعیتی در چند هفته گذشته شاهد برخی پیشرفت‌ها بوده‌ایم؛ اما هنوز شماری از آنها که آمریکا و اروپا در پی آزادی‌شان هستند، آزاد نشده‌اند. درباره سپرده‌های مسدودشده ایران در عراق نیز به‌تازگی سخنگوی وزارت خارجه عراق از «پیشرفت‌هایی در زمینه مطالبات مالی بین ایران و عراق در جریان مذاکرات بین وزیر خارجه عراق با همتای آمریکایی‌اش در ریاض» گفت. متعاقبا، یک مقام عراقی از دریافت مجوز از آمریکا برای آزادسازی 2.7 میلیارد دلار برای زوار ایرانی و مواد غذایی خبر داد. در این زمینه، نیاز عراق به ادامه دریافت برق و گاز از ایران را نیز باید در نظر گرفت. درباره رابطه ایران با آژانس، اگرچه به‌تازگی شاهد سه تحول مثبت درباره سایت مریوان، نصب دوربین‌هایی در سه مرکز هسته‌ای و پذیرش توضیحات ایران درباره تولید اتفاقی اورانیوم 83.7 درصدی بودیم؛ اما آژانس همچنان پیگیر دریافت اطلاعات درباره سایت‌های تورقوزآباد و ورامین، نصب بقیه دوربین‌های نظارتی، اجرای کد 3.1 و یک مورد جزئی دیگر است.

مسئله اوکراین نیز احتمالا در دستور کار قرار دارد. ادعای سخنگوی کاخ سفید در 9 ژوئن مبنی بر ارسال صدها پهپاد ایرانی به روسیه و ساخت یک کارخانه برای ساخت این پهپادها در روسیه و همکاری کامل نظامی ایران و روسیه از یک سو و طرح اتهامات مشابهی از سوی رئیس‌جمهوری فرانسه در تماس تلفنی با رئیس‌جمهوری ایران و درخواست توقف کمک نظامی ایران به روسیه از سوی دیگر نشان‌دهنده اهمیت فزاینده‌ای است که غرب این روزها برای جنگ اوکراین و نقش ایران در آن قائل است. درباره مسائل امنیتی اکسیوس همچنین اظهار اطلاع کرده است که آمریکا در مذاکرات مسقط حساسیت شدید خود در موضوع غنی‌سازی اورانیوم در حد 90 درصد را به ایران منتقل کرده است.

از گزارش‌های خبری و گفته‌ها و ناگفته‌های مقامات دو کشور چنین برمی‌آید که تنها موضوعات فوق‌الذکر در دستور کار ایران و آمریکا قرار دارند و نشانه‌ای حاکی از مذاکره درباره برنامه هسته‌ای ایران مشهود نیست. اهل فن معتقدند که با توجه به پیشرفت‌های هسته‌ای ایران در چهار سال گذشته، آمریکا دیگر برجام 1394 را کافی برای یک گریز هسته‌ای یک‌ساله که مبنای مذاکرات آمریکا در 1394 بود، نمی‌داند و به‌این‌دلیل مایل نیست یا به دلایل سیاست داخلی نمی‌تواند در ازای احیای چنین برجامی با رفع تحریم‌های مربوطه موافقت کند. به‌علاوه اعتراضات در ایران و ادعای همکاری ایران با روسیه در جنگ اوکراین جبهه سیاسی جدیدی علیه توافق با ایران در اروپا و آمریکا گشوده و لابی‌‌های موافق برجام را ساکت کرده است. مهم‌تر از همه انتخابات مقدماتی آمریکا از همین نوامبر از ایالت آیووا آغاز می‌شود و با توجه به حضور ترامپ و حساسیت بسیار بالای انتخابات برای دموکرات‌ها بعید است کاخ سفید بپذیرد که جبهه سیاسی جدیدی درباره ایران علیه دموکرات‌ها باز شود.

با وجود حدس و گمان‌ها، ظاهرا شکل‌گیری یک توافق موقت هسته‌ای نیز فعلا مطرح نیست. سخنگوی کاخ سفید در 8 ژوئن خبر میدل‌ایست آی درباره مذاکره ایران و آمریکا در موضوع یک توافق موقت را «نادرست و فریبکارانه» خواند و گفت «هر گزارشی درباره یک توافق موقت نادرست است». حساسیت‌های سیاسی، به‌ویژه حساسیت‌های انتخاباتی، می‌تواند شامل توافق موقت نیز باشد؛ چرا‌که هم احیای برجام و هم یک توافق موقت مستلزم تعلیق تحریم‌های کنگره است و هرگونه تعلیق تحریمی این بحث را که آیا کنگره باید توافق حاصله را در چارچوب قانون INARA بررسی کند یا خیر، باز می‌کند. جمهوری‌خواهان قبلا گفته‌اند که با توجه به تغییرات گسترده برنامه هسته‌ای ایران در مقایسه با 2015 از‌سرگیری تعهدات طرفین طبق برجام به‌سادگی امکان‌پذیر نخواهد بود و هر توافق جدیدی باید از طرف کنگره بررسی شود.

اگر پیش‌فرض‌های فوق درست باشد، معنی آن این است که آمریکا فعلا تا اطلاع ثانوی در چارچوب راهبرد «نه برجام، نه بحران» گام برخواهد داشت و متناسب با نیازهای دوره انتخاباتی، تنها بر آرام‌کردن اوضاع و جلوگیری از بحران متمرکز خواهد شد. ملایم‌تر‌ بودن مواضع آمریکا در قیاس با مواضع سه کشور اروپایی در نشست اخیر آژانس از این نظر قابل درک است. امیدوارم که این ارزیابی نادرست باشد و ایران مجبور نباشد برای دو سال دیگر تحریم را تحمل کند و نگران «مکانیسم ماشه» باشد و تنها به امکان آزادشدن سپرده‌ای از این یا آن کشور دل خوش کند. شرایط امروز با شرایط خرداد 1400 بسیار متفاوت است. اصولا هر کاری اگر به وقتش انجام نشود، ممکن است دیگر انجام‌پذیر نباشد. به قول هراکلیتوس «تغییر تنها چیز ثابت در زندگی است و یک آدم تنها یک بار در یک رودخانه شنا می‌کند». این قاعده در روابط بین‌الملل به همان اندازه صادق است که در سایر شئون زندگی.