ما و واكسن كرونا

عبدالرضا ناصرمقدسی. متخصص مغز و اعصاب

این روزها خبرهای خوشی درباره ساخت واکسن کرونا به گوش می‌رسد. شاید مهم‌ترین آنها خبر ساخت واکسنی در دانشگاه آکسفورد باشد. در مقاله‌ای که هفته گذشته در مجله بسیار معتبر لنست به چاپ رسید، نتایج ابتدایی این مطالعه به چاپ رسید و نشان داد که واکسن ساخته‌شده در این دانشگاه توانسته به افزایش میزان پادتن در بدن داوطلبان منجر شود که شباهت بسیار به ایجاد پادتن در بدن بیمارانی دارد که دچار عفونت کووید-19 شده و از آن بهبود یافته‌اند.

این به آن معناست که این واکسن می‌تواند نویدبخش ایجاد سطحی از ایمنی در افراد برای جلوگیری از ابتلا به کووید-19 و مقاومت در برابر این ویروس باشد. البته این نتایج ابتدایی بوده و باید در مقیاسی بسیار بالاتر نیز آزمایش شوند. چنان‌که محققان اعلام کرده‌اند، قرار است این واکسن بر روی 30 هزار نفر در آفریقای جنوبی، انگلستان، آمریکا و برزیل یعنی مناطقی که شیوع کووید-19 در آنها بالا است، نیز امتحان شود. هم‌زمان با دانشگاه آکسفورد کشورهایی مانند چین و روسیه هم اعلام کرده‌اند که با سرعت تمام در حال پژوهش برای ساخت این واکسن هستند. اینها همه بسیار نویدبخش است؛ در‌عین‌حال سؤالاتی نیز وجود دارد که باید به آنها پاسخ داده شود. آیا این واکسن در افراد پیر یا کودکان نیز همین‌گونه پاسخ خواهد داد. اثر واکسن در کسانی که سطح ایمنی پایینی دارند؛ مثلا کسانی که به بیماری‌هایی مثل سرطان مبتلا بوده یا باید داروهای سرکوبگر ایمنی دریافت کنند، به چه صورت خواهد بود؟ آیا این واکسن‌ها می‌توانند تمام فازهای تحقیقاتی را پشت سر بگذارند؟ ایجاد هر دارو یا واکسنی نیازمند طی‌کردن چندین مرحله تحقیقاتی است که به فازهای تحقیقاتی معروف‌اند. قبل از اینکه یک دارو وارد این فازهای تحقیقاتی یا به‌اصطلاح کارآزمایی‌های بالینی شود، باید شواهد سلولی و آزمایشگاهی شامل کار بر روی حیوانات آن‌قدر کافی و مستدل باشد که اجازه بررسی بر روی انسان‌ها داده شود. در اینجا و بعد از این مطالعات است که کارآزمایی‌های بالینی آغاز می‌شود. در فاز یک، تست دارو بر روی تعدادی محدود افراد سالم یا بیمار انجام می‌شود. هدف از این فاز بررسی ایمنی دارو در انسان و تعیین دوز مؤثر آن است؛ همانند چیزی که درباره واکسن ساخته‌شده در آکسفورد انجام شد. پس از تعیین مورد فوق، دارو وارد فاز دوم می‌شود. در اینجا بر روی تعداد بیشتری از انسان‌ها آزمایش می‌شود و هدف این فاز تعیین اثربخشی و نیز بررسی عوارض دارویی است. همانند کاری که الان در کشورهایی که ذکر شد، انجام می‌شود؛ یعنی می‌خواهند ببینند که آیا این واکسن می‌تواند از ابتلای افراد به کووید-19 جلوگیری کند. مشخص است که بهترین جا برای این کارآزمایی جایی است که احتمال ابتلای افراد به کووید-19 بالا باشد؛ یعنی کشورهایی که شیوع بالایی از نظر کووید-19 داشته باشند. وقتی این فاز نیز نتیجه داد، دارو بر روی تعداد خیلی بیشتری باز از نظر اثربخشی و عوارض آزمایش‌‌ شده و در صورت پاسخ‌دهی اینجا مرحله‌ای است که دارو یا واکسن اجازه ورود برای استفاده عموم یا افراد مد‌نظر را پیدا می‌کند. یک فاز چهارم نیز وجود دارد که اصطلاحا وقتی دارو وارد بازار دارویی شد، از سوی بسیاری از شرکت‌های دارویی انجام می‌شود و هدف آن بررسی عوارض دارویی است که قبلا در کارآزمایی‌های پیشین دیده نشده است. اگرچه بسیار محتمل است که درباره واکسن کرونا در صورت موفقیت‌آمیز‌بودن فاز دو بدون انجام فاز سه، دارو برای مصرف وارد بازار دارویی شود؛ زیرا قربانی‌گرفتن بیش از حد ویروس کرونا این موضوع را موجه می‌کند. فقط یک سؤال باقی می‌ماند؛ آیا واکسن در اختیار همگان قرار خواهد گرفت؟ بی‌شک همواره تاریخ بشری نشان داده که خیلی‌ها به دلایل واهی در تاریخ زندگی اجتماعی بشر بر دیگران ارجحیت دارند. این موضوع تمامی ندارد و به احتمال بسیار درباره واکسن کرونا نیز اتفاق خواهد افتاد. موضوع دیگر قیمت واکسن است. آیا شرکت‌ها راضی می‌شوند که واکسن را رایگان در اختیار همه بگذارند؟ من بعید می‌دانم. اینها واقعیات ذات بشری است که باید مورد توجه سیاست‌گذاران بهداشتی ما باشد و شرکت‌های دارویی ما باید به نحوی بسیار جدی در پی تولید چنین واکسن‌هایی باشند. بعید می‌دانم غیر از خودمان کسی به فریاد ما برسد.