غلبه ریزگردها بر دیپلماسی منطقه‌ای

درحالی‌که پدیده ریزگرد منطقه خاورمیانه را بی‌رحمانه مورد هجوم فزاینده خود قرار داده، وزرای محیط‌زیست و مسئولان 11 کشور منطقه جهت چاره‌جویی سه‌شنبه گذشته به دعوت ایران، در تهران گرد هم آمدند. با وجود حضور رئیس‌جمهور در مراسم افتتاحیه این نشست و اصرار ایشان به پرهیز از تعارفات در مواجهه با ریزگردها و معضلات مشترک زیست‌محیطی در منطقه، اما این نشست و نتایج آن پژواک مؤثری در رسانه‌های داخلی و انعکاسی در کشورهای منطقه نداشت. پیام این بی‌توجهی شاید اختلاف منافع و ناامیدی مردم و رسانه‌ها از اجماع و دیپلماسی ناکارآمد منطقه‌ای در حل معضلات مشترک منطقه و ریزگردها باشد.‌در همین حال، سازمان‌های بین‌المللی معتقدند شدت ظهور این پدیده و دامنه تأثیر آن به‌سرعت رو به افزایش است. مشاهدات آنها نشانگر آن است که به‌زودی ابعاد بیشتری از زندگی و فعالیت‌های بشری تحت تأثیر این پدیده قرار خواهد گرفت و باعث مهاجرت‌های گسترده انسانی در منطقه می‌شود. محققان عامل اصلی ظهور و تشدید ریزگردها را تغییرات اقلیمی می‌دانند و‌ تخمین می‌زنند که منطقه خاورمیانه سالانه متحمل بیش از ۱۳ میلیارد دلار خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم می‌شود. این پدیده از طریق صدمه بر سلامت شهروندان و زیرساخت‌هایی مانند خطوط برق، سایر جنبه‌های حیاتی ‌ و محصولات کشاورزی و صنعت حمل‌ونقل را بیش از پیش تحت تأثیر جدی قرار خواهد داد.‌ در مواجهه با این پدیده، برخی از کشورهای منطقه به‌صورت انفرادی تلاش‌های پراکنده‌ای را آغاز کرده‌اند؛ ایران در منطقه جنوب و به‌منظور کنترل کانون‌های تولید ریزگرد پروژه‌های آب و خاکی را آغاز کرده، عربستان سعودی پروژه بلندپروازانه کاشت ۱۰ میلیارد درخت را اعلام کرده، امارات عربی با کمک تکنولوژی دیجیتال یک مدل مبتنی بر وب را راه‌اندازی کرده که جهت پیش‌بینی و ‌پیشگیری نقشه‌های دقیق ردیابی و تعقیب ریزگردها را ارائه دهد؛ اما نکته‌ای که همه صاحب‌‌نظران بر آن تأکید دارند آن است که تأثیر این اقدامات در قبال وسعت و شدت افزایش و تأثیرگذاری ریزگردها، قطره‌ای در دریاست، به‌خصوص وقتی آن را در افق زمانی بلندمدت ارزیابی کنیم. گزارش منتشرشده توسط صندوق بین‌المللی پول در ماه مارس نشان می‌دهد که از دهه ۱۹۹۰، خاورمیانه دو برابر سریع‌تر از میانگین جهانی گرم شده و این امر روند ظهور و تهاتر ریزگردها در منطقه را به‌سرعت تشدید می‌کند. به گفته بانک جهانی، در بسیاری از کشورهای خاورمیانه که بیش از ۸۵ درصد از منابع آب به بهره‌برداری کشاورزی اختصاص می‌یابد، شیوه‌های کشاورزی معمول که متکی به استفاده بیش از حد از مواد شیمیایی و ماشین‌آلات و شیوه‌های مرسوم آبیاری هستند روند بیابانی‌شدن و ظهور ریزگردها را تسریع می‌کند. مدیریت ناصحیح منابع آب و خاک، حکمرانی نامناسب و تغییرات اقلیمی نیز در بلندمدت این فرایند را قطعا در منطقه و ایران تسریع می‌کند.‌از آنجا که ماهیت این پدیده «منطقه‌ای» و «چندوجهی» است، آموزه‌های جهانی و توصیه سازمان‌های بین‌المللی بهبود شرایط را در گرو دو‌ عنصر اصلی می‌داند: 1- همکاری تنگاتنگ دولت‌های منطقه در شناخت، تحلیل و آمادگی در مواجهه 2- به‌کارگیری شیوه‌های مدیریت نوآورانه یکپارچه و فناوری‌های نوین در سطح ملی.

اما واقعیت سیاسی حاکم بر منطقه، کشمکش‌های سیاسی، اختلاف منافع و ناآرامی‌های سیاسی امنیتی خاورمیانه عملا هرگونه همکاری معنادار منطقه‌ای را با دشواری جدی روبه‌رو می‌کند و زمینه پاگرفتن دیپلماسی فعال برای یافتن راه‌حل جامع و پایدار را محدود می‌سازد. بدیهی است که 12 کشور آسیب‌پذیر از ریزگردها در منطقه راهی به‌جز همکاری مشترک و تنگاتنگ در کاهش گازهای گلخانه‌ای و ایجاد سیستم‌های هشداردهنده و پیش‌بینی اولیه، سرمایه‌گذاری مشترک و اتخاذ سیاست‌های مدیریت کارآمدتر و مدیریت سرزمین و اقدامات حمایتی برای کمک به جوامع آسیب‌پذیر از توفان ریزگردها را ندارند.

نشست آینده تغییرات اقلیمی در شرم‌الشیخ (مصر) و پیامد آن در نشست امارات پیرامون مباحث‌ مرتبط با تحولات اقلیمی در منطقه خاورمیانه شاید زمینه مناسبی جهت تعامل و‌ گفت‌وگوهای منطقه‌ای باشد، اما متأسفانه هنوز مقوله ریزگردها از دیدگاه سیاست‌مداران منطقه یک مقوله ثانویه تلقی می‌شود و متناسب با نقش مخرب و روبه‌رشد و منطقه‌ای خود مورد توجه جدی واقع نشده و هنوز اولویت و پلتفرم متناسب دیپلماتیک به منظور تعامل فعال و همکاری منطقه‌ای نیافته است. پیش‌قدمی و ابتکار ایران در برگزاری نشست اخیر در تهران گام مثبتی در شناخت و کنترل ریزگردها از طریق رایزنی منطقه‌ای تلقی می‌شود، اما به منظور حصول به نتیجه به نظر می‌رسد گام‌های جدی و گسترده‌تری از سوی ایران و کشورهای منطقه باید برداشته شود.

به برخی از این اقدامات می‌توان اشاره کرد: ۱- اصلی‌ترین شیوه و روش مقابله با ریزگردها در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، پیش‌بینی و پیشگیری خواهد بود و این آمادگی مستلزم دسترسی به داده‌های معتبر و بهنگام و مجهزشدن به تحلیل‌های دقیق با استفاده از فناوری دیجیتال و هوش مصنوعی است که زیرساخت‌های آن در منطقه وجود داشته و سازمان‌های تخصصی مربوطه بین‌المللی توان تأمین و پشتیبانی آن را خواهند داشت.