قفقاز، صحنه رقابت‌های ژئوپلیتیکی
اتحادیه اروپا تصمیم به دعوت از خود در بازی پیچیده قفقاز درباره حاکمیت قره‌باغ کوهستانی گرفته است. در جریان نشست شورای وزیران امور خارجه اروپا در 23 ژانویه، بروکسل با مأموریت دوساله حدود صد ناظر در مرز مشترک میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان موافقت کرد.
اتحادیه اروپا تصمیم به دعوت از خود در بازی پیچیده قفقاز درباره حاکمیت قره‌باغ کوهستانی گرفته است. در جریان نشست شورای وزیران امور خارجه اروپا در 23 ژانویه، بروکسل با مأموریت دوساله حدود صد ناظر در مرز مشترک میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان موافقت کرد. طبیعتا، مقامات ارمنستان که از چندین ماه پیش به امید مقابله با جنگ‌افروزی فزاینده جمهوری آذربایجان در منطقه خواهان این تصمیم بودند، از آن به گرمی استقبال کردند. شورای اروپا توضیح می‌دهد که این مأموریت علاوه بر تلاش برای میانجیگری بین طرفین که از سوی اتحادیه اروپا هدایت می‌شود، باید ثبات مرز ارمنستان و جمهوری آذربایجان را نیز تقویت کند. تاریخ آغاز این مأموریت هنوز مشخص نیست. بدیهی است که جمهوری آذربایجان که نظر مساعدی در این زمینه ندارد، با سردی با این بیانیه برخورد کرد. هیئت اروپایی متشکل از غیرنظامیان قادر نیست تا در صورت حمله آذری‌ها به ارمنستان پاسخی بدهد...
اما از سوی دیگر می‌تواند نقض احتمالی آتش‌بس نوامبر 2020 را مستند کرده و به اتحادیه اروپا گزارش بدهد. به عبارت دیگر، باکو که برای مدت دو سال تا حد نسبتا زیادی از غیبت غربی‌ها و قدرت‌های بزرگ خارجی برای انجام برنامه‌های خود از مصونیت کامل برخوردار بوده است، دیگر این امکان را نخواهد داشت. مقامات جمهوری آذربایجان از قبل هشدار دادند که این مأموریت باید به منافع مشروع آذربایجان احترام بگذارد و روند عادی‌سازی میان آذربایجان و ارمنستان را مختل نکند.
با این حال، این فرایند فراتر از احترام به منافع دو طرف است. به نظر نمی‌رسد موضوع اسرای ارمنی از زمان جنگ 40روزه، تخریب میراث ارامنه در منطقه تحت محاصره، کریدور زنگزور در امتداد مرز مشترک ارمنستان و ایران و درنهایت محاصره کنونی قره‌باغ کوهستانی که نزدیک به 120 هزار نفر را منزوی کرده، سیگنال مثبتی برای عادی‌سازی روابط باشد.
این خبر برای متحد رسمی ارمنستان یعنی روسیه که از زمان آتش‌بس در نوامبر 2020 به‌عنوان نیروی حافظ صلح در قره‌باغ کوهستانی عمل کرده، توهین‌آمیز تلقی می‌شود. گمان می‌رود رقابت مناقشه‌ای که در‌حال‌حاضر در اوکراین بین مسکو و کشورهای اروپایی در جریان است، در دیگر «درگیری‌های راکد» کاهش یافته است. حتی می‌توان گفت که جنگ در اوکراین به دیگر درگیری‌های برون‌مرزی تحت نفوذ روسیه جذابیت مجدد بخشیده است. بازگشت اروپاییان به صحنه قفقاز به دلیل ناکارآمدی روسیه در صحنه است. روسیه در 30 سال تعامل در چارچوب گروه مینسک، هیچ پیشرفت درخورتوجهی در حل مسئله حاکمیت بر قره‌باغ کوهستانی نداشته است. با این حال، روسیه به‌عنوان متحد ارمنستان در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی همان‌طور که در ماده 4 این معاهده تصریح شده است، در صورت تجاوز به ارمنستان باید از این کشور حمایت نظامی به عمل آورد؛ اما مسکو در جریان حملات آذربایجان در سپتامبر 2022 کمک‌های لازم را به ارمنستان ارائه نکرد. به‌همین‌ترتیب، از 12 دسامبر گذشته نیروهای حافظ صلح نشان داده‌اند که قادر به مقابله با محاصره قره‌باغ از طرف آذری‌ها نیستند.
بنابراین، ارامنه که از عدم واکنش روسیه ناامید شده بودند، به حمایت سایر قدرت‌های خارجی روی آوردند. غفلت اخیر روسیه نه‌تنها باعث کاهش نفوذ این کشور در منطقه شده است؛ بلکه کمک شایانی به تعهد اروپایی‌ها در موضوع قفقاز با هدف دفاع از ارمنستان که مورد تهدید آذربایجان، ترکیه و نیروهای سوری است، بوده است. طبیعتا روس‌ها حضور آتی اروپاییان در منطقه را به‌ویژه به دلیل ویژگی غیرنظامی و خطر تشدید درگیری‌های موجود مورد انتقاد و تردید قرار داده و آن را حضور نیابتی از طرف ناتو و ایالات متحده قلمداد می‌کنند.
قفقاز که از قبل درگیر رقابت همسایگان بود، بار دیگر به صحنه مبارزه برای نفوذ ژئوپلیتیکی تبدیل شده است. با توجه به نقش محوری منطقه در مسیرهای تجاری و انرژی بین آسیا و اروپا، حل مناقشه بین ارمنستان و آذربایجان علاوه بر پیامدهای قومیتی یک موضوع استراتژیک است. از سال 2020، دو کانال میانجیگری روسی و اروپایی بین آذربایجان و ارمنستان باز شده است و با وجود انتقادهای اخیر باکو، تا به حال کانال اروپایی تا حد زیادی مورد علاقه دو کشور همسایه بوده است. باوجود‌این یک روز پس از اعلام مأموریت ناظران اروپایی، سازمان پیمان امنیت جمعی اعلام کرد که در حال کار بر روی راه‌اندازی عملیات مشابهی است. از نظر ارامنه، این یک وعده توخالی است؛ زیرا تصور دو مأموریت اروپایی و روسی برای انجام یک کار واحد دشوار است. از سوی دیگر، شکی نیست که خدمات سرویس امنیت فدرال روسیه مستقر در ارمنستان، به یک نیروی مزاحم محلی تبدیل خواهد شد.
کشور ایران دیگر قدرت محلی است که کمتر به آن اشاره شده؛ ولی حق آشکار بررسی وضعیت ژئوپلیتیک ماورای قفقاز را دارد.
به دلیل مجاورت جغرافیایی و فرهنگی با ارمنستان، ایران پشتوانه معتبری برای محافظت از همسایه خود در برابر غارتگری آذربایجان و ترکیه و همچنین حاکمیت ارضی خود به حساب می‌آید. تعهدات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی نیز ایران را به این امر مقید می‌کند. در واقع خانات قره‌باغ کوهستانی و بخش بزرگی از ارمنستان از دیرباز بخشی از ایران بوده‌اند.
این سرزمین‌ها که با معاهده‌های گلستان (1813) و ترکمنچای (1828) به امپراتوری روسیه واگذار شده‌اند، هنوز آثار نفوذ فرهنگی ایران را حفظ کرده‌اند و مبادلات مختلف بین ایران و ارمنستان گواه این امر است. ترکیه به واسطه زبان ترکی، از طریق آذربایجان ترک‌زبان قصد نفوذ در قفقاز را دارد؛ اما ایران نیز به نوبه خود دارای امتیاز «جهانی‌بودن ایران قدیم» را دارد که بسیار فراتر از مرزهای کنونی آن است. ایران بارها آمادگی خود را برای میانجیگری جهت حل مناقشه بین ارمنستان و آذربایجان پیشنهاد داده است. مداخله ایران در منطقه‌ای که تحت کنترلش است، نه‌تنها برای ثبات کشور ضروری است؛ بلکه می‌تواند سودمند هم باشد، مشروط بر اینکه به دلیل نزدیکی با روسیه شک‌برانگیز نباشد.
