تحریم با اقتصاد ایران چه کرد؟

اقتصاد ایران در دهه 1390 ضعیف شده و درآمد سرانه کاهش یافته است. فقر گسترده‌تر از گذشته شده و شدت آن نیز افزوده شده است. به طور کلی متغیرهای اقتصادی روندی نزولی داشته است. 

طبق گزارش مرکز آمار ایران درآمد خالص ملی سرانه هر ایرانی در سال 1402 نسبت به سال 1390 (13 سال قبل) به میزان ۲۰ درصد کاهش یافته است (دنیای اقتصاد، 3/9/1403) روند سرمایه‌گذاری نیز متغیری کلیدی برای چشم‌انداز آینده  کشور است. 

سرمایه‌گذاری امروز به معنای رشد زیرساخت‌های تولید، اشتغال بیشتر و رشد اقتصادی و در نهایت رفاه نسل آینده است. اما سرمایه‌گذاری سرانه در سال ۱۳۹۰، به طور متوسط ۱۱٫۳ میلیون تومان بوده که در سال 1402 به ۴٫۳ میلیون تومان رسیده است (فردای اقتصاد، ا/7/1402). 

یعنی تقریبا پس از 13 سال، سرمایه‌گذاری سرانه 38 درصد سال 1390 است. کاهش شدید سرمایه‌گذاری سرانه به معنای کاهش اشتغال، رشد اقتصادی و رفاه جامعه در آینده است.

بدون تردید عوامل متعددی در به‌وجودآمدن شرایط کنونی مؤثر بوده و با توجه به روند یادشده در دوره تحریم، روشن است که تحریم متغیری کلیدی در ایجاد وضعیت کنونی است. این روزها نیز بحث از تحریم و راه‌های برون‌رفت از آن در محافل عمومی و سیاسی مورد توجه مجدد قرار گرفته است. برخی بر این باورند که مسئله اصلی کشور، تحریم نیست. به اعتقاد آنان ساختارهای اقتصاد کشور موجب شده است اقتصاد ایران نتواند رشد کند. آنان سهم تحریم در به‌وجودآمدن شرایط کنونی را حداکثر 20 درصد ارزیابی می‌کنند.

به واقع اقتصاد ایران پیش از تحریم با چالش‌هایی مواجه بوده است که برخی از آنان به ساختار قانونی، سیاسی و اقتصادی کشور بازمی‌گشت. با وجود این، اقتصاد ایران با روندی کند و البته با فراز و فرود، رشد مثبت را تجربه می‌کرد. حکایت ما حکایت اتومبیلی بود که در یک اتوبان با سرعتی پایین در حال حرکت بوده و دیگر اتومبیل‌ها که به‌روز بوده و شرایط مناسب‌تری دارند، به سرعت از کنار ما رد می‌شوند و ما با حسرت به آنان نگاه می‌کنیم. اما شوک تحریم در سال 90 به اقتصاد ایران موجب شد تا ما به طور کلی از مدار اقتصاد جهان خارج شویم. مانند اینکه اتومبیل فرسوده با سرعت اندک را از اتوبان خارج کرده باشیم. در این صورت همان سرعت اندک را نداریم. ماشین در مسیر خاکی متوقف شده است. در این شرایط چه باید کرد؟ اولین قدم بازگرداندن اتومبیل به اتوبان است تا هرچند با سرعتی اندک اما در کنار سایرین به حرکت ادامه دهد.

واقعیت این است که اقتصاد ایران نیز از مدار اقتصاد جهانی خارج شده است. سهم ایران از تجارت جهانی 2.2 درصد بوده که الان به دوصدم درصد رسیده و این به معنای انزوای جهانی است. هیچ کشوری در انزوا نمی‌تواند پیشرفت کند. صنعت ایران فرسوده شده و با توجه به کاهش شدید سرمایه‌گذاری، امکان بازسازی آن با شرایط موجود وجود ندارد. به گفته عضو کمیسیون انرژی مجلس، برای چند سال متوالی سالانه ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش نفت کشور نیاز است تا بتوان میزان تولید نفت را در یک عدد قابل قبول حفظ کرد (تجارت‌نیوز، 15/7/1403). این امکان نه برای نفت و گاز و نه برای دیگر صنایع بدون خروج از شرایط تحریمی وجود ندارد.

سخن این نیست که با خروج از تحریم، مشکلات اقتصادی کشور کاملا حل خواهد شد. سخن این است که با خروج از تحریم، ایران با همان سرعت اندک در جاده اقتصاد جهانی قرار گرفته و پس از آن باید با نگاهی جامع به تدبیر امور خود و سیاست‌گذاری‌های اصلاحی اقدام کند.

بنابراین اولویت اول باید خروج از شرایط تحریمی باشد.