بحران آب یا بحران حکمرانی

علی پیرولی-خبرنگار: کم‌آبی در ایران، یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات اکولوژیکی محسوب می‌شود و در طول تاریخ، ایرانیان به‌خوبی این موضوع را درک کرده و با مدیریت منابع آبی موجود، سعی در تعدیل مخاطرات کم‌آبی داشته‌اند. آثار تاریخی به‌جامانده ایرانیان نشان می‌دهد که به‌خوبی بر این چالش زیست‌محیطی غلبه کرده و گلیم خویش را در همین شرایط کم‌آبی هم از آب بیرون کشیده‌اند.  با این حال در سال‌های اخیر به دلیل رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای اشتغال و غذا، تقاضا برای آب در بخش کشاورزی افزایش چشمگیری داشته و برداشت‌ بی‌رویه از منابع آبی صورت گرفته که مشکلات عدیده‌ای از این نظر ایجاد کرده است.

در میان بخش‌های مختلف مصرف‌کننده آب از جمله کشاورزی، صنعت و مصارف شهری و خانگی، سهم بخش کشاورزی از بقیه به مراتب بیشتر و تأثیرگذارتر است. طوری که سهم بخش کشاورزی در مصرف آب را کارشناسان حدود 75 الی 95 درصد عنوان می‌کنند و این مسئله نشان می‌دهد که برای اعمال مدیریت درست بر منابع آبی برای ایجاد شرایط پایدار تولیدی و اقلیمی، کشاورزی یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی است که باید مدیریت صحیح آب در آن مورد توجه قرار گیرد.

افزون بر کمبود منابع و سرمایه، فقر، بیکاری و مهاجرت، از دیرباز کاهش مداوم منابع آب همراه با سوء‌مدیریت آنها در سال‌های اخیر، کم‌آبی را به بحرانی اساسی در پایداری حیات اقتصادی و اجتماعی بسیاری از روستاها در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور تبدیل کرده است.

چنین سوء‌مدیریت‌هایی در سال‌های اخیر در مورد تنها منبع آبی حوضه زاینده‌رود همراه با‌ تشدید و تداوم بی‌مهری‌های اقلیمی، بحران کم‌آبی در این حوزه را تا حد خشک‌شدن زاینده‌رود و پیامد آن وخامت اوضاع معیشتی و سکونتگاهی جوامع روستایی پایین‌دست این حوزه بزرگ شدت بخشیده است.

محدودبودن منابع و ذخایر آب در جهان، از جمله در ایران (با متوسط باران سالانه کمتر از یک‌سوم متوسط باران سالانه جهان) که از مناطق خشک و نیمه‌خشک کره زمین محسوب می‌شود و نیز رشد جمعیت و تغییرات آن و گسترش صنایع و افزایش مصرف سرانه، بر ضرورت استفاده درست از منابع آب افزوده است.

انسان‌ها به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، تلاش‌های فراوانی انجام داده‌اند که نمونه ملموس آن را می‌توان در پهنه ایران با ابداع قنات‌ها و احداث آب‌انبارها مشاهده کرد. اکنون یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی هر ملتی، مصرف سرانه آب است و در بیشتر ممالک به منظور داشتن ذخیره کافی آب برای جمعیت در حال رشد مبالغ هنگفتی سرمایه‌گذاری می‌شود. با وجود این، در حال حاضر میلیون‌ها انسان از دسترسی به آب مناسب و شیرین محرومند و خشکسالی، آلودگی منابع آب و کمبود آن، میلیون‌ها انسان را با مشکلات دشوار و خطر مرگ روبه‌رو کرده است.

کشور پهناور ایران با واقع‌شدن بر کمربند خشک جهان و قرارگرفتن در محدوده عرض‌های جغرافیایی 95 تا 14 درجه شمالی و طول‌های 11 تا 23 درجه شرقی، به دلیل ویژگی‌های متنوع توپوگرافیکی، آب وهواهای متفاوتی در مناطق مختلف دارد و در اثر قلت نزولات جوی، پهنه‌های وسیعی از آن بیش از بسیاری از مناطق دیگر جهان، در قلمرو آب‌وهواهای خشک و در معرض خشکسالی قرار دارد.

از جمله پهنه‌های مذکور، استان وسیع اصفهان در مرکز ایران است که خود با تنوع اقلیمی فراوانی تحت‌تأثیر گستردگی و تنوع توپوگرافیکی آن، از شهرستان‌های سرد و کوهستانی فریدن و فریدون‌شهر در غرب و سمیرم در جنوب غربی تا مناطق دشتی جلگه زاینده‌رود در مرکز شامل مجموعه‌ شهری کلانِ اصفهان و پس از آن نواحی بیابانی در شرق و شمال شرق شامل شهرستان‌های نایین و خور و بیابانک، اردستان و آران و بیدگل است و در مجموع جزء مناطق نسبتا خشک ایران محسوب می‌شود. در مرکز تا جنوب غربی استان و روی آبرفت‌های زاینده‌رود، شهرستان اصفهان در جلگه‌ای با زمین‌های رسی و آب و هوای نیمه‌بیابانی معتدل واقع شده و با متوسط بارندگی حدود 344 میلی‌متر، فصول چهارگانه آن کاملا محسوس است.

به تبعیت از کاهش ارتفاع و افزایش فاصله از غرب استان، میزان بارندگی در مناطق کاهش می‌یابد و از میانگین حدود 394 میلی‌متر در غرب شهرستان به حدود 14 میلی‌متر در شرق و جنوب شرقی آن کاهش می‌یابد؛ بدین ترتیب اطمینان از دریافت حداقل بارش مورد نیاز برای مصارف مختلف از قبیل تغذیه جریان‌های سطحی و سفره‌های آب زیرزمینی، شرب و مصارف کشاورزی در این منطقه بسیار اندک است. بنابراین مانند بسیاری از مناطق دیگر ایران، در این منطقه (حوزه آبی زاینده‌رود) نیز به دلیل غلبه اقلیم خشک، فعالیت‌های انسانی به‌ویژه کشاورزی بیشتر تحت‌تأثیر عوامل اقلیمی، از جمله کمی بارش‌های سالانه قرار دارد و نوسان منفی یا کاهش بارش‌های جوی نسبت به میانگین درازمدت، آثار زیان‌باری بر بخش کشاورزی می‌گذارد و با تأثیر بر حیات اقتصادی و اجتماعی جوامع روستایی، عواقب ناگواری بر کل جامعه و اقتصاد تحمیل می‌کند.

ازاین‌رو، برخی سهل‌انگاری‌ها و سوءمدیریت‌ها در سال‌های اخیر در حوزه یگانه منبع آبی عمده این حوضه بزرگ یعنی زاینده‌رود همراه با تشدید بی‌مهری‌های اقلیمی در قالب گسترش و تداوم خشکسالی‌ها، کم‌آبی در این حوزه را تا حدی بحرانی کرده است که خشک‌شدن زاینده‌رود در سال‌های فوق و وخامت اوضاع معیشتی و سکونتگاهی جوامع و روستاهای بسیاری به‌ویژه در منطقه کاملا روستایی و کشاورزی شرق اصفهان را ملاحظه می‌کنیم.

در همین مورد معاون وقت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اصفهان گفته است که: بخش کشاورزی در سال‌های اخیر بین 70 الی 75 درصد منابع آبی سطحی و زیرسطحی را مصرف کرده است.

اصغر محسن‌زاده کرمانی افزود: آمار مصرف آب در بخش کشاورزی به وسیله آب منطقه‌ای و با کسر میزان مصرف در بخش صنعت و شرب محاسبه می‌شود.

معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اصفهان تصریح کرد: با فرونشست زمین در سال‌های اخیر و کاهش ۳۵درصدی آب‌های زیرزمینی، ۲۸ درصد آب کشت پاییزه و بهاره از منابع سطحی و ۷۲ درصد از منابع زیرزمینی تأمین شده است.

او ادامه داد: بر همین اساس یکی از مباحث اصلی بخش کشاورزی تعریف الگوی کشت بر مبنای اقلیم، عوامل تولید، ظرفیت منطقه، مزیت اقتصادی و ملاحظات زیست‌محیطی است که بر اساس آن انواع محصولات زراعی کشت می‌شود.

محسن‌زاده‌کرمانی با اشاره به اینکه میزان کشت به چرایی و چگونگی الگوی آن برمی‌گردد، گفت: یک افق پنج‌ساله برای الگوی کشت در استان اصفهان تعریف شده که بر اساس آن میزان آب زیرزمینی و سطحی قابل برنامه‌ریزی به وسیله وزارت نیرو مشخص و ابلاغ شده است.

او با اشاره به میزان آب اختصاصی بخش کشاورزی توسط وزارت نیرو گفت: دو میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب برای وضعیت عادی، دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب برای زمان کم‌آبی سطحی و یک میلیارد و ۴۴۴ میلیون مترمکعب برای وضعیت کم‌آبی در استان اصفهان در نظر گرفته شده است.

محسن‌زاده‌کرمانی با اشاره به اینکه اطلس محصولات قابل کشت استان اصفهان نیز تهیه شده، افزود: ۱۲۸ محصول پرمصرف استان با میزان آب مصرفی مشخص و متناسب با اراضی کشت شناسایی شده است.

معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی جهاد کشاورزی استان اصفهان با اشاره به اینکه برای نخستین‌بار انرژی مصرفی یک گیاه در اصفهان مورد سنجش قرارگرفته است، گفت: این موضوع مشخص می‌کند چه گیاهانی و در چه مناطقی با چه میزان انرژی باید کشت شود.

او در پایان الزامات اجرایی و صندوق حمایت از کشاورزی، تسهیل نهاده‌ها و تسهیل‌گری از صادرات و اقدامات فنی همچون نصب کنتورهای هوشمند و وجود نقشه‌های کاداستر (محدوده‌بندی) را از دیگر الزامات بخش اصلاح الگوی کشت عنوان کرد.

استان اصفهان ۵۶۴ هزار هکتار اراضی کشاورزی دارد که به دلیل کمبود منابع آبی حدود ۲۰۰ هزار هکتار از این اراضی زیر کشت محصولات زراعی و باغی است.