آیا آمریکا راضی به احیای برجام می‌شود؟

 سخنرانی اخیر رهبری در دیدار با کارکنان سازمان انرژی اتمی می‌تواند بار دیگر شرایط را برای حصول توافق فراهم کند. تأکید دوباره رهبری بر «حرمت سلاح هسته‌ای» و همچنین «اشکال نداشتن توافق» به شرط «حفظ زیرساخت‌ها» در واقع مقابله با پروژه «امنیتی‌سازی» اسرائیل از پرونده هسته‌‎ای ایران است که پیش‌تر در شماره 20/3/1402 با اشاره به حرف‌های ظریف درباره آن نوشتیم. با این حال هرچقدر به بند دوم غروب در برجام نزدیک‌تر می‌شویم، توافق برای ایران بااهمیت‌تر می‌شود و این کارت برای بازی آمریکا و اروپا شرایطی را برای امتیازگیری بیشتر فراهم می‌کند. به طور طبیعی بهترین زمان برای توافق ایران و آمریکا در تابستان سال گذشته بود که با تئوری «زمستان سخت اروپا» این فرصت سوخت. به طور کلی بندهای غروب برجام، بندهایی است که بعد از 5، 8 و 10 سال پرونده ایران را عادی‌سازی می‌کرد. اولین بند غروب برجام در اکتبر 99 سررسید شد و تحریم‌های تسلیحاتی ایران لغو شد. حالا و در اکتبر 2023 بند دیگری از بندهای غروب برجام فرامی‌رسد که بند مربوط به رفع محدودیت‌های موشکی ایران است. اما نکته این است که پیش از آن آژانس باید گزارش مهم خود را منتشر کند. اهمیت این موضوع در کجاست و چرا زمان به ضرر ما در حال سپری‌شدن است؟

 تلاش ترامپ برای اسنپ‌بک

مردادماه 1399 ترامپ تلاش کرد تا مانع از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران شود. از همین رو پیشنهاد قطع‌نامه‌ای را در شورای امنیت سازمان ملل داد که تحریم‌های تسلیحاتی ایران براساس بند غروب برجام لغو نشود. اما این پیشنهاد با شکست سنگین برای ترامپ و آمریکا پایان یافت. دو روز بعد ترامپ تلاش کرد از مکانیسم ماشه برای ممانعت از لغو تحریم تسلیحاتی ایران استفاده کند. او گفته بود «ما از مکانیسم ماشه استفاده می‌کنیم. شما هفته آینده شاهد این موضوع خواهید بود». «مکانیسم ماشه» یا اسنپ‌بک، راهکار پیش‌بینی‌شده در توافق هسته‌ای برجام است. بر اساس این راهکار، هرگاه یکی از کشورهای ذی‌ربط در توافق هسته‌ای از انجام تعهدات خود عدول کند، طرف مقابل نیز از حق عدول از این توافق برخوردار خواهد شد و غرب با این مکانیسم می‌توانست تمام قطع‌نامه‌های سازمان ملل را علیه ایران بازگرداند.

ترامپ در این امر هم موفق نشد و با ورود بایدن به کاخ سفید در اولین اقدامات دولت آمریکا در نامه‌ای به شورای امنیت اعلام کرد که واشنگتن تصمیم دولت قبلی آمریکا برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه و احیای همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را لغو کرده است.

زمان به نفع ما نیست

حالا در آستانه تابستان 1402 قرار داریم و دو ماه بیشتر تا بند دوم غروب برجام فاصله نداریم. می‌دانیم که اسرائیل و نتانیاهو مخالف اصلی بندهای غروب برجام هستند. نکته مهم این است که در این شرایط ما به زمانی نزدیک می‌شویم که مدیر کل آژانس باید گزارش مخصوص خود را در زمینه برجام ارائه کند. براساس متن برجام و قطع‌نامه 2231 مدیر کل آژانس علاوه بر اینکه باید گزارش‌هایی روتین از ارزیابی برنامه هسته‌‎ای ایران و راستی‌آزمایی تعهدات هسته‌ای ایران ارائه کند، موظف است دو گزارش خاص تحت عنوان «گزارش نتیجه‌گیری گسترده» یا broader conclusion ارائه کند. توافق هسته‌‎ای برجام در تیرماه 94 امضا شد و روز اجرا دی‌ماه 94 یا ژانویه 2016 تعیین شده بود. اولین «گزارش نتیجه‌گیری گسترده» در 16 ژانویه 2016 منتشر شد که بر پایه آن تحریم‌های هسته‌‎ای لغو یا تعلیق شد.

این گزارش که به اختصار BC هم خوانده می‌شود، اسنادی را ارائه می‌کند مبنی بر اینکه آژانس به «نتیجه‌گیری‌ گسترده‌تر» خود مبنی بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز قرار دارد، رسیده است.

حالا گزارش مهم دوم باید تا قبل از تاریخ 18 اکتبر 2023 منتشر شود. چراکه در این تاریخ بند مربوط به محدودیت‌های موشکی ایران قرار است بر پایه قطع‌نامه 2231 سازمان ملل برداشته شود. البته دو طرف (ایران و آمریکا) تعهد دارند اقداماتی براساس این قطع‌نامه و همچنین متن برجام صورت دهند. از جمله اینکه ایران پروتکل الحاقی را که تاکنون به صورت داوطلبانه و موقت اجرا می‌کند، در مجلس تصویب کند و در طرف دیگر کنگره آمریکا بخشی از تحریم‌هایی را که در این کنگره تصویب شده و تاکنون «تعلیق» شده بود، «لغو» کند.

بنابراین فرصت دو ماهه آینده و همکاری ایران با آژانس از این جهت بسیار حائز اهمیت‌تر خواهد بود. برای آمریکا و اروپا هنوز یک کارت بازی باقی مانده که نام آن «اسنپ‌بک» است. آنها تاکنون نتوانسته‌اند از این کارت در تقابل با ایران استفاده کنند. سؤال این است که آیا آمریکا قبل از انتشار گزارش آژانس وارد فرایند اسنپ‌بک می‌شود؟ یا آنکه ایران می‌تواند همچنان که ظریف به‌تازگی در کلاب‌هاوس گفته: «بدون نقض برجام توانایی هسته‌‎ای خود را در همین سطح حفظ کند؟»

2 ماه حساس پیش‌رو

تا رسیدن به موعد گزارش broader conclusion آژانس دو ماه حساس را پیش‌رو داریم. از یک طرف بحث همکاری با آژانس مطرح است که سخنرانی روز یکشنبه 21 خرداد 1401 رهبری راه را برای آن هموارتر کرده است. به نظر می‌رسد تندروهای داخلی که مخالف همکاری با آژانس بودند و فکر می‌کردند با «قانون اقدام راهبری لغو تحریم‌های مجلس» و بستن راه همکاری با آژانس می‌توانند غرب را وادار به توافق کنند، بعد از این سخنرانی سکوت خواهند کرد.

درباره احتمال توافق هم دو مسیری که این روزها مکرر درباره آن در رسانه‌ها بحث شد پیش‌روست. «توقف در برابر توقف» یا «توافقی جدید» که آمریکا به هر دو تمایل دارد اما به نظر نمی‌رسد ایران روی خوشی به هیچ‌کدام از این دو مسیر نشان دهد.

ظاهرا تصمیم ایران آن‌طور‌که ظریف هم به طور تلویحی در اواخر نشست کلاب‌هاوس خود اشاره کرد، این است که در همکاری با آژانس «حسن نیت» خود را اثبات کند. ظریف با بیان این جمله که «کلا معتقد نیستم که باید در مذاکره کاری را بدون ما‌بازا انجام بدهیم. برخی معتقدند که بدون مذاکره باید کاری را انجام دهیم و بعد می‌توانیم محکم‌تر بایستیم. من معتقدم که جامعه جهانی جامعه اخلاقی نیست که در ازای کاری که شما کردید حسن نیت نشان دهد. مگر اینکه قبلا به صورت محرمانه هم شده توافقی کرده باشید که نتیجه آن بعدها البته مشخص می‌شود». در این وضعیت در صورتی که توافقی محکم و حتی پنهانی میان ایران و آژانس وجود داشته باشد که نشان دهد در قبال این حسن نیت اخیر چه مابازایی دریافت خواهیم کرد، مشکلی نخواهد بود. اما در صورتی که چنین توافقی وجود نداشته باشد، زمان روز به روز به ضرر ایران سپری خواهد شد و با نزدیک‌ترشدن به اکتبر فشار غرب به ایران افزایش بیشتری پیدا خواهد کرد.