در‌حالی‌که وزن صادرات محصولات کشاورزی در یک دهه گذشته ۲.۲ برابر شده، ارزش صادرات کاهشی بوده است
ریسک آبی
محصولات آب‌بر با ارزش افزوده پایین در صدر فهرست صادرات یک دهه گذشته قرار دارد
در یک دهه گذشته وزن صادرات محصولات کشاورزی ایران حدود ۲.۲ برابر شده اما ارزی که بابت آن وارد کشور شده، کاهشی بوده است. این چکیده یک گزارش تکان‌دهنده اتاق ایران است؛ آن‌هم در شرایطی که تنش‌های آبی در ایران تشدید شده و مسئله به گرفتاری تأمین آب آشامیدنی رسیده است. نکته هشدار‌دهنده این گزارش، صدرنشینی صادرات محصولات آب‌بر و با ارزش افزوده پایین است.
شرق: در یک دهه گذشته وزن صادرات محصولات کشاورزی ایران حدود ۲.۲ برابر شده اما ارزی که بابت آن وارد کشور شده، کاهشی بوده است. این چکیده یک گزارش تکان‌دهنده اتاق ایران است؛ آن‌هم در شرایطی که تنش‌های آبی در ایران تشدید شده و مسئله به گرفتاری تأمین آب آشامیدنی رسیده است. نکته هشدار‌دهنده این گزارش، صدرنشینی صادرات محصولات آب‌بر و با ارزش افزوده پایین است.
صادرات ۲.۲ برابر شد و پول کمتر آمد
اخیرا مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی ایران، گزارشی تفصیلی درباره صادرات محصولات کشاورزی در دهه گذشته منتشر کرد. از مهم‌ترین نکات این گزارش، افزایش حجمی میزان محصولات کشاورزی صادراتی و در‌عین‌حال کاهش ارزش دلاری آن بود. طبق گزارش، بررسی تجارت محصولات کشاورزی نشان می‌داد مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از ۳.۷ میلیون تن سال۱۳۹۰ تا ۸.۵ میلیون تن در سال۱۴۰۰ افزایش یافته، در‌حالی‌که ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از ۵.۸ میلیارد دلار سال۱۳۹۰ به ۵.۳ میلیارد دلار در سال۱۴۰۰ کاهش یافته است. به عبارت بهتر، مقایسه نرخ رشد سالانه مقدار و ارزش صادرات نشان داد که نرخ رشد سالانه مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ۸.۶ درصد و نرخ رشد سالانه ارزش صادرات منفی ۰.۸ درصد بوده که بیانگر افت قیمت واحد صادراتی است. مقایسه قیمت واحد صادراتی محصولات غیرنفتی و بخش کشاورزی نیز حاکی از آن بود که متوسط قیمت صادراتی محصولات بخش کشاورزی کمتر از متوسط قیمت محصولات غیرنفتی بوده و ارزش صادرات این محصولات روندی کاهشی داشته است. در این گزارش، به‌صراحت عنوان شده است در سال۱۳۹۰ هر واحد محصول کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش ۱.۵۴ دلار بر کیلوگرم صادر می‌‌‌‌‌شده که این عدد در سال ۱۴۰۰ به ۰.۶۲ دلار بر کیلوگرم تنزل پیدا کرده است؛ به عبارتی منابع ارزشمند داخلی (آب، خاک و انرژی) با قیمت‌های رو به افول به فروش رسیده‌‌‌‌‌ا‌‌‌‌‌ند.
معمای افزایش صادرات و کاهش ارزآوری
بررسی شاخص قیمت واحد صادراتی محصولات کشاورزی چند کشور همسایه و توسعه‌یافته در صادرات محصولات کشاورزی در این گزارش نیز حقایق جالبی را افشا می‌کند. بر اساس این مقایسه، ایران در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ کمترین مقدار شاخص قیمت واحد صادراتی را بین کشورهای منتخب کسب کرده و وضعیت ترکیه و پاکستان به‌مراتب از کشور ما بهتر بوده است. بررسی قیمت واحد صادراتی محصولات منتخب نشان می‌دهد به‌جز دو محصول آب‌معدنی و نوشابه باقی محصولات با افت قیمت مواجه شده‌اند. به عبارتی، با گذشت یک دهه از صادرات محصولات، به‌جای افزایش قیمت و ارزآوری، با افت قیمت مواجه بوده‌‌‌‌‌ایم. مقایسه نرخ رشد قیمت سال۱۳۹۰ با سال۱۴۰۰ نشان می‌دهد زعفران ۸۹ درصد، بیسکوییت و ویفر ۸۶ درصد، خاویار ۷۷ درصد، شیرینی و شکلات ۶۸ درصد، سیب درختی ۶۶ درصد، خیار تازه ۶۴ درصد، ماهی ۶۳ درصد و سیب‌زمینی ۶۱ درصد کاهش قیمت داشتهاند. همچنین مرکبات ۵۱ درصد، پیاز و موسیر ۵۷ درصد، بستنی ۵۵ درصد، آبمیوه و کمپوت ۵۵ درصد، حبوبات ۵۰ درصد، میگو ۵۰ درصد، انگور خشک‌کرده ۴۶ درصد، شیر و فراورده‌های آن ۴۱ درصد، کیوی ۳۹ درصد، خرما ۳۸ درصد، هندوانه و خربزه ۲۸ درصد، پسته ۱۴ درصد و گوجه‌فرنگی ۱۳ درصد افت قیمت داشتهاند. بررسی قاره‌‌‌‌‌ای مقاصد صادراتی نشان می‌دهد سهم صادرات به کشورهای آسیایی در دو دهه اخیر افزایش یافته است؛ به‌طوری که در سال۱۳۸۰، کشورهای اروپایی سهم ۴۱درصدی از صادرات محصولات کشاورزی ایران داشتهاند اما به مرور زمان از این سهم کاسته شده و به ۱۹ درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده و در مقابل سهم قاره آسیا از ۵۶ درصد سال ۱۳۸۰ به ۸۰ درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده است. به عبارت دیگر، دروازه‌‌‌‌‌های صادراتی به اروپا برای ایران بسته شده‌اند.
محصولات آب‌بر صدرنشینان فهرست صادرات
علاوه بر اینها، گزارش اتاق بازرگانی نشان می‌دهد که در بین محصولات کشاورزی، بخش زراعت بیشترین مقدار صادرات را به خود اختصاص داده است. مقدار صادرات محصولات زراعی از ۱.۴ میلیون تن در سال ۱۳۹۰ به ۳.۶ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ رسیده که با نرخ رشد سالانه ۹.۸درصدی مواجه بوده است. بررسی محصولی صادرات محصولات کشاورزی هم نشان می‌دهد از نظر مقداری در زیربخش زراعی، در دوره ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ به‌طور متوسط سهم هندوانه و خربزه ۳۱.۱ درصد بوده و پس از هندوانه و خربزه، سیب‌زمینی تازه با سهم ۲۱.۶ درصد رتبه دوم و گوجه‌فرنگی تازه با ۱۹ درصد رتبه سوم را در اختیار دارند. بررسی آب‌مجازی محصولات عمده صادراتی نیز نشان می‌دهد در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸، صادرات پسته بالاترین آب‌مجازی در بین محصولات عمده صادراتی را به خود اختصاص داده است؛ به‌طوری که مقدار آب‌مجازی صادرات پسته از هزارو ۵۲۱ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۰ به هزارو ۲۰۷ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۸ رسیده است و به‌طور متوسط در ۹ سال اخیر سالانه پسته هزارو ۳۸۲ میلیون مترمکعب آب‌مجازی از کشور خارج کرده است. بعد از محصول پسته، خرما با متوسط سالانه ۸۱۱ میلیون مترمکعب رتبه دوم صادرات آب‌مجازی در دوره ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ را دارد. در دوره مذکور، به‌طور متوسط سالانه سبزی‌ها ۳۴۰، سیب ۳۳۰، گوجه‌فرنگی ۳۰۸ و هندوانه و خربزه ۲۳۰ میلیون مترمکعب صادرات آب‌مجازی داشتهاند. این در حالی است که در صادرات محصولات کشاورزی، موضوع آب‌مجازی اهمیت بسیار بالایی دارد؛ آن‌هم در کشوری مانند ایران که با ناترازی آب مواجه است و بسیاری از مناطق آن مشکل تأمین آب شرب دارند. به باور کارشناسان، برای جلوگیری از زیان‌های ناشی از صادرات آب‌مجازی، در وهله اول لازم است تولید و صادرات محصولات کشاورزی را بررسی کرد که به ازای هر مترمکعب آب چه مقدار ارز وارد کشور می‌شود؟
مهر تأیید تحقیقات بر استاندارد‌نبودن محصولات کشاورزی
بهزاد فکاری از تهیه‌کنندگان گزارش مذکور در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی ایران و مسئول دبیرخانه دائمی کنفرانس دوسالانه اقتصاد آب، در گفت‌وگو با «شرق» توضیح می‌دهد که مشکل اصلی سنت صادراتی ایران است. او تأکید می‌کند: «بدنه سنتی صادرات ایران اصرار دارد همان تولید و صادرات گذشته را با همان روش و سیستم سابق ادامه دهد؛ پس به سمت صادرات محصولاتی نرفتیم که در آن الزاما مزیت نسبی داریم یا محصولاتی که مزیت تجاری برای ما دارند و فقط صادرات همان محصولاتی را که سال‌ها بود صادر می‌کردیم، ادامه داده‌ایم. در کنارش به علت رعایت‌نکردن برخی استانداردها و الزامات بازار، بسیاری از بازارها را هم از دست داده‌ایم».
اروپا درهای وارداتش را بر ایران بست
فکاری تأکید می‌کند که در دو سال اخیر بارها خبرهایی از بازگردانده‌شدن محصولات صادراتی ایران از کشورهای مقصد منتشر شده است اما هر بار توسط مسئولان تکذیب می‌شود. او در پاسخ به اینکه علت این تکذیب‌ها چیست؟ می‌گوید: «جای تکذیب ندارد؛ البته درباره بحث محصولاتی که روسیه آن را بازگرداند، مسئله‌شان باقی‌مانده سموم بود و درست هم بود. اگر تکذیبی انجام شده بر سر نوع سموم است. ما سمومی را داشته‌ایم که جزء استانداردهای آنان نبوده اما پس از مذاکرات ما آن سموم را به استانداردهایشان افزودند. البته این فقط درباره روسیه است، در اتحادیه اروپا دقیقا این اتفاق افتاده و کالاهای ما برایشان استاندارد نیست؛ از‌جمله کشمش و پسته ایران».او می‌افزاید: «کشاورزی کشور هنوز سنتی است ولی اتحادیه اروپا به سمتی رفته که کد رهگیری برای محصولاتش بگذارد که نشان می‌دهد محصول کجا و توسط چه کشاورزی و با چه سمومی تولید شده است. همین سیستم در صادرات هم تکرار می‌شود؛ صادرات سنتی است و فقط مازاد محصولات صادر می‌شود. این دید موجب شده عموم صادرکنندگان حرفه‌ای عمل نکنند و بیشتر صادرکنندگان به علت از‌دست‌دادن مزیت‌ها و به‌روزنکردن وضعیت محصولاتشان، بازار را از دست داده‌اند. مثلا درباره پسته، شاهد بودیم که رقیب آمریکایی آمد و ما مزیت‌هایمان را یک‌به‌یک در برابر رقیب از دست دادیم».
سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی نزولی بوده است
این کارشناس اقتصادی علت کاهش قیمت واحد محصولات کشاورزی در دهه گذشته را هم این‌گونه تحلیل می‌کند: «کاهش قیمت واحد یعنی مثلا ما یک تن از یک محصول را در گذشته 500 دلار می‌فروختیم و الان 300 دلار یا کمتر. این به دو عامل بستگی دارد؛ یکی خود محصول و دیگری مقصد صادرات ما. هر‌چه میزان ارزش افزوده محصول صادراتی بیشتر باشد، قیمتش بالاتر می‌رود. مثلا قیمت رب چندین برابر قیمت گوجه خام است. پس چون ما به سمت خام‌فروشی رفته‌ایم، قیمت محصولاتمان کاهش یافته است. از طرف دیگر، ما بازارهای بزرگ را از دست داده‌ایم و حالا فقط بازارهایی را داریم که برایمان آسان است و استانداردهای سخت‌گیرانه ندارند؛ مثل عراق و افغانستان که همسایه ما هم هستند و هزینه ترانزیت چندانی ندارند. در عوض بازار اتحادیه اروپا را که بزرگ‌تر است و محصولات را با قیمت بالاتری می‌خرد، از دست داده‌ایم».
فشار بیشتر از منابع آب و خاک
فکاری در واکنش به صدرنشینی صادرات محصولات آب‌بر نیز می‌گوید: «ما همان‌طور که آب صادر می‌کنیم، وارد هم می‌کنیم. ذرت، گندم و جو وارداتی آب‌بر است. بنابراین نمی‌شود به این موضوع به شکل افراطی نگاه کرد. با‌این‌حال، دید سنتی به کشاورزی اثرش را گذاشته است. برای مثال ایران هیچ جایگزینی برای کشاورزی که هندوانه تولید و صادر می‌کند، در نظر نگرفته است. اگر قرار باشد ما فرضا تولید و صادرات هندوانه را چون آب‌بر است، قطع کنیم و هیچ جایگزینی برای آن نگذاریم، طبیعتا نقش مثبت آن در اشتغال، رونق کشاورزی و ارزش‌افزوده‌بخش را هم از دست می‌دهیم. ضمن اینکه جایگزین‌کردن نیز آسان نیست. با تمام اینها به نظر من تأثیر صادرات این محصولات به اندازه برداشت‌های غیرمجاز آب و توسعه سطحی محصولات کشاورزی مثل پسته نیست». همچنین به باور او به‌صورت کلی بهره‌وری کشاورزی رشد درخور توجهی نداشته است و «برای افزایش تولید کشاورزی باید یا ماشین‌آلات و دانش به‌روز در اختیار کشاورزان باشد یا مجبور به فشار بیشتر بر منابع آب و خاک هستیم. ضمنا ارتباط عملکرد و سرمایه‌گذاری مثبت است و بررسی‌ها نشان می‌دهد در دهه گذشت علاوه بر اینکه میزان سرمایه‌گذاری ما نزولی بوده، موجودی سرمایه‌مان نیز رو به کاهش است». کاوه زرگران، عضو کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق ایران نیز درباره افزایش میزان صادرات محصولات آب‌بر در دهه گذشته، آن‌هم با وجود تشدید تنش‌های آبی، به «شرق» می‌گوید: «مشکل بنیادی ما پایین‌بودن قیمت آب کشاورزی است که موجب می‌شود قیمت کالای تولید‌شده با آن آب را هم متوجه نباشند. در مقابل چون در سایر کشورها متوجه ارزش آب کشاورزی هستند، از صادرات آب‌مجازی ما استقبال می‌کنند. به نظر من مهم‌ترین وظیفه مجلس در حوزه کشاورزی، واقعی‌کردن قیمت آب کشاورزی است تا بعد از آن فقط کالاهایی صادر شوند که از نظر اقتصادی توجیه داشته باشند. در شرایط فعلی، با ارزان‌بودن آب و دسترسی آسان به چاه‌های غیرمجاز، شاهد صادرات کالاهایی هستیم که در‌واقع صادرات آب‌مجازی هستند». او درنهایت تأکید می‌کند: «همیشه بخشی از قانون‌گذاران، نمایندگان قشر صاحب منفعت بودند و همواره در برابر واقعی‌شدن آب مقاومت می‌کردند. ما منابع نسل‌های آینده را ارزان‌قیمت می‌فروشیم و دلمان خوش است که صادرات داریم».
