رئیس‌جمهور نهم؛ توسعه بین‌المللی با مشارکت مردم در اقتصاد

دکتر عبدالرسول خلیلی-استاد علوم سیاسی: انتخاب مسعود پزشکیان به‌عنوان نهمین رئیس‌جمهور ایران از مجموع ۳۰میلیون‌و ۵۳۰هزار‌و ۱۷۵ رأی، با ۱۶میلیون‌و ۳۸۴هزار‌و ۴۰۳ رأی معادل ۵۳.۶ درصد آرا، بارقه‌هایی از امیدواری را بین مردم برای حل مشکلات و مسائل اقتصادی کشور به وجود آورد. به‌گونه‌ای که انتخاب او با استقبال بازارها مواجه شد و با هشدارهای سیاست، گشایش اقتصادی مدنظر قرار گرفت. واقعیت آن است که حل مشکلات اقتصادی از دو نگاه داخلی و خارجی امکان‌پذیر است. اقتصاد باز با رویکرد توسعه‌ای و بهره‌گیری از تجربیات کشورها و الگوهای بین‌المللی، تأمین رشد پویا با بهبود شاخص‌های اقتصادی در راستای دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز 20‌ساله، فرصت‌ساز، مولد و برون‌گرا حائز توجه به شرایط خارجی است. در نگاه به شرایط داخلی، درون‌زایی اقتصاد و استفاده از ظرفیت‌های داخلی متناسب با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و ایجاد زمینه و فرصت مناسب برای نقش‌آفرینی مردم و فعالان اقتصادی درخور‌توجه است؛ دو رویکردی که اهمیت خود را در درون‌زایی و برون‌گرایی اقتصاد برای رشد اقتصاد ملی نشان می‌دهد. رئیس‌جمهور پزشکیان راهکار دستیابی به رشد را در عمل به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی دانسته که تحقق این مقصود به دو صورت انجام می‌شود: گام اول، مشارکت مردم و به صحنه آمدن آنها در اقتصاد و گام دوم، شکستن اختلاف‌ها میان دولت و مردم و ازبین‌بردن شکاف ایجاد‌شده بین مردم و دولت که از مأموریت‌های جامعه‌شناسی سیاسی با هدف در صحنه نگه‌داشتن مردم، نگه‌داشتن مغزها، استعداد‌ها و نیرو‌های نخبه‌ای است که در کشور وجود داشته یا مهاجرت کرده‌اند، این افراد کسانی هستند که می‌توانند کشور را به رشد و توسعه در قوانین مد‌نظر برسانند. ازاین‌رو باید به تولید‌کنندکان، بخش خصوصی و مشارکت‌کنندگان در اقتصاد میدان داد تا آنها بتوانند با آرامش کار خود را به‌ پیش ببرند. پزشکیان به مردم قول داده است تا کاری خواهد کرد که فقر، تبعیض، دروغ و فساد از کشور رخت بربندد. او به همه جوانان، متخصصان و کارشناسان قول داده است تا فارغ از اینکه از چه قومیت، مذهب و گروهی باشند، از آنها به‌شرط شایستگی برای حل مشکلات کشور استفاده کند. از برنامه‌های اقتصادی پزشکیان می‌توان به لزوم تعامل با دنیا برای افزایش رشد اقتصادی و همچنین همسان‌سازی فاصله میان تورم با نرخ دستمزد‌ها اشاره کرد. تعامل با دنیا مستلزم نگاه توسعه‌ای به اقتصاد بین‌المللی است؛ راهی که خیلی از کشورها رفته‌اند و در راه پیشرفت اقتصادی با ایجاد زیرساخت فناوری پیشرفته‌ موفق شده‌اند. به‌ویژه آنکه بدون ارتباط مناسب و سازنده با دنیا نمی‌توان به رشد اقتصادی هشت‌درصدی رسید، یعنی امکان ارتباط یا دولت‌های منطقه و دنیا برای رسیدن به رشد اقتصادی در برنامه هفتم توسعه وجود ندارد. برای رشد هشت‌درصدی سالانه 200 الی 250 میلیارد دلار سرمایه نیاز است که تهیه آن در حالت عادی غیرممکن است. البته حجم سرمایه‌گذاری‌ها در برخی موارد به 280 تا 400 میلیارد دلار نیز گفته شده است. برنامه ۲۵ساله همکاری‌های مشترک ایران و چین یا سند همکاری ایران و چین، یک توافق سیاسی، استراتژیک و اقتصادی برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران، شرکت ملی صادرات گاز ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، زیرساخت‌های ایران و همکاری نظامی، امنیتی، فرهنگی و قضائی به همین منظور است. این سند بخشی از طرح یک کمربند، یک راه چین است. بنابراین اگر بخواهیم به رشد اقتصادی مناسب برسیم، باید سرمایه‌گذاری انجام دهیم؛ زیرا بدون سرمایه‌گذاری نه اشتغال ایجاد می‌شود و نه تولید افزایش پیدا می‌کند. سرمایه‌گذاری بستگی به آن دارد که ما چه محدوده‌ای از بازارها را در نظر داریم. هرچقدر دید ما درباره گستره بازار در سطح دنیا وسیع‌تر باشد، طبیعی است که کشور رشد بیشتری را تجربه می‌کند.

اشاره به موضوع تفاوت میان نرخ دستمزد و تورم از جمله مباحثی است که پزشکیان معتقد است در حقوق‌هایی که امروز به کارگران و کارمندان پرداخت می‌شود، تورم ۴۰ درصد است، اما در بهترین شرایط افزایش حقوق‌ها تنها ۲۰ درصد است که با این روند نمی‌توان به رشد اقتصادی مطلوب دست یافت. تورم یک عامل غیرمستقیم در خالی‌شدن جیب مردم است؛ نگاهی که میلتون فریدمن بر آن پای فشرده است، زیرا نمی‌توانند زندگی خود را با این روند تورمی ادامه دهند. به نظر او مهم‌ترین عامل ایجاد تورم، رشد سریع‌تر حجم پول نسبت به مقدار واقعی تولید کالا و خدمات است. فریدمن در کتاب سرمایه‌داری و آزادی (Capitalism and Freedom) تورم را یک مالیات پنهان دانسته که پیش از رسیدن درآمد مردم به دست‌شان برداشت می‌شود. ‌برخلاف تصور، تورم یک امر اتفاقی و کنترل‌ناپذیر نبوده و در اغلب موارد کاملا آگاهانه انجام می‌گیرد و هدف آن تأمین کسری درآمد دولت‌هاست. کتاب سرمایه‌داری و آزادی به این موضوع می‌پردازد که چگونه می‌توان ضمن اجتناب از تهدیدی که برای آزادی فردی ایجاد می‌شود، از وعده دولت بهره‌مند شویم؟ از این‌رو حقوق باید با تورم همسان باشد. این موضوع در قانون مجلس شورای اسلامی وجود ندارد و معترضان برای حل آن باید اجرای قانون را خواستار شوند. به ‌همین ‌دلیل در لایحه دولت و منابع تعریفی دولت در بودجه همیشه کسری وجود دارد و برای جبران‌نشدن این موضوع قابلیت اجرائی پیدا نمی‌کند. دولت باید درآمدزایی کند و وقتی درآمد ندارد، نباید تعهدی بدهد که نتواند آن را انجام دهد. با توجه به اینکه ۸۵ درصد اقتصاد ایران دولتی است و منافع خود را دنبال می‌کند، به نظر پزشکیان وقتی مبارزه با فساد رخ می‌دهد که دیوان‌سالاری و تعارض منافع وجود نداشته باشد. در این‌صورت همه‌چیز شفاف می‌شود. بزرگ‌ترین فساد در کشور ناکارآمدی است و دیوان‌سالاری، فساد و ضعف در اقتصاد در اینجا رخ می‌دهد. پزشکیان در گفته‌های خود با مخالفت با اقتصاد دستوری تأکید کرده است که اگر قرار باشد اقتصاد به‌صورت دستوری پیش برود، سرمایه‌گذار از سرمایه‌گذاری منصرف شده و تولیدکننده هم از تولید دست می‌کشد. مگر می‌شود وقتی قیمت نهایی یک واحد محصول برای تولیدکننده برای نمونه ۱۰ واحد تمام ‌شود، به او دستور دهیم که با قیمت هشت واحد محصول خود را به فروش برساند و اکنون اگر قیمت در کارخانه‌های خودروسازی و بازار آزاد متفاوت است، فقط به‌خاطر دستوری‌بودن اقتصاد است. پزشکیان مخالف هر نوع ارز غیر‌آزاد است؛ یعنی وقتی ما در شرایط تورم هستیم و در‌عین‌حال قیمت دلار ثابت باشد که این وضعیت، یعنی هرکسی که می‌توانست دلار بگیرد، رانت ایجاد می‌کرد.

آن‌چنان‌ که درباره وضعیت ارز ترجیحی با توجه به استناد گزارش رئیس‌کل بانک مرکزی در ۳۰ فروردین ۱۴۰۳ می‌توان گفت که ۲۰ میلیارد دلار ارز به قیمت ۲۸ هزارو ۵۰۰ تومان فروخته شده و ۵۰ میلیارد دلار ارز به نرخ زیر ۴۰ هزار تومان توزیع شده است که معنای این جمله آن است که نزدیک به ۶۰۰ الی هزار همت پول به عده‌ای رانت داده‌ایم. درباره وضعیت بازار سرمایه باید گفت که بورس اوراق بهادار بدترین دوران خود را در چهار سال گذشته سپری کرده است. مشکل بورس همان مشکل اقتصادی کشور، یعنی دخالت ناروای دولت در کسب‌وکار‌ها و تحریم‌های بین‌المللی است. قرار بوده است که مشکل بورس سه‌روزه حل شود، اما بحران سه سال کامل ادامه پیدا کرد. برای حمایت از بورس نرخ خوراک صنایع را چندبرابر کردند و مصوبه را دو ماه در کشوی معاون اول نگه داشتند تا نورچشمی‌ها فرصت کافی برای خالی‌کردن پرتفویشان داشته باشند، هرچند برخی برآن هستند که منطق و چارچوب موضوع چیز دیگری است و باید با فنییت بیشتری به بورس نگریست و این‌‌گونه شد که سقوط بزرگ اردیبهشت ۱۴۰۲ شکل گرفت.

با تأکیدبر لزوم شفافیت داده‌ها در کشور باید گفت که اگر داده‌ها در کشور شفاف شوند، به‌راحتی می‌توان جلوی قاچاق، زمین‌خواری، رانت و رشوه را گرفت. پزشکیان معتقد است که باید گروه ویژه اقدام مالی یا

(FATF (The Financial Action Task Force داخلی پیاده کنیم و حداقل کاری کنیم تا در کشور پول گم نشود. علت گم‌شدن پول در کشور به‌دلیل عدم‌شفافیت در داده‌هاست، این در‌حالی است که قوانین مربوط به این موضوع نیز وجود دارد. به‌نظر او، بانک مرکزی مرکز مدیریت بدهی‌های دولت، وزارت اقتصاد و همچنین سازمان برنامه و بودجه و مرکز آمار ایران است. بدهی دولت به بانک مرکزی از آغاز سال ۱۴۰۰ تا بهمن از ۱۱۵ همت به ۳۰۲ همت رسیده است، یعنی معادل ۱۸۷ همت افزایش بدهی وجود دارد. همچنین بدهی دولت به بانک‌ها از همان سال از ۴۱۶ همت به ۸۱۹، یعنی نزدیک به دو برابر افزایش یافته است. انتشار اوراق مالی در این سال‌ها ۷۵۲ همت بوده، یعنی دو برابر آنچه در شهریور ۱۴۰۰ وجود داشته است. او با اشاره به نرخ تورم بیش از ۴۰ درصد در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ با اعلام تورم برخی اقلام پروتئینی، بر آن است که تورم گوشت قرمز و سفید در ۱۴۰۳، ۷۹.۲ درصد و گوشت ماکیان ۸۰ درصد و ماهی ۶۳ درصد بوده‌ است. از سوی دیگر، رشد اقتصادی کشور در گروه کشاورزی منفی ۲.۲ درصد، گروه صنایع و معادن بدون نفت منفی نیم‌درصد و استخراج نفت و گاز طبیعی ۲۰ درصد بوده است. به‌نظر رئیس‌جمهور، درباره افزایش بهای بنزین، اگر روزی قیمت بنزین بالا برود باید ماشین‌هایی وارد کنیم که کم‌مصرف هستند و مردم را مجبور به خرید ماشین‌هایی با مصرف سوخت بالا نکنیم. این‌گونه است که خودروسازان به خود می‌آیند. بنزین بیت‌المال و مربوط به همه است، به‌ویژه کسانی که در روستا و حاشیه شهر هستند و آنها نیز باید از یارانه بنزین بهره‌مند شوند.

پزشکیان مصرف دهک‌های پایین و بالای جامعه را درباره یارانه‌های انرژی و بنزین وحشتناک توصیف کرد. او معتقد است اختلاف بسیاری میان دهک‌های بالا و پایین وجود دارد. به کسانی که توانمند هستند، بیشتر امکانات داده شده و به آنهایی که ضعیف‌ترند، تخصیص کمتری صورت گرفته است. همچنین وضعیت جمعیت زیر خط فقر بدتر شده که بهتر نشده است. از سوی دیگر، مناطق حاشیه‌ای و مرز‌ها به‌شدت وضعیت نامناسبی دارند. ازاین‌رو برای آنکه بخواهیم این بی‌عدالتی را اصلاح کنیم، باید به شناسایی اولویت نخست بپردازیم. پزشکیان معتقد است به‌راحتی می‌توان نفری ۱۰ میلیون تومان یارانه پرداخت کرد، اما لازمه‌ این پرداخت، انسجام داخلی، کنارگذاشتن دعوا‌ها، مدیریت تورم، شاخص‌ها و رسیدن به زبان و نگاه مشترک و همچنین دیدن مردم محروم است. اگر وضعیت رشد اقتصاد و اشتغال درست نشود و نتوانیم مشکلات‌ کشور را با دنیا حل کنیم، راه به جایی برده نخواهد شد. رئیس‌جمهور با اشاره به نقش سیاست خارجی در اقتصاد و موضع تحریم‌های بین‌المللی بر آن است که در سیاست خارجی، شعار‌های دهن‌پر‌کن که جیب مردم را خالی کند داده نخواهد شد. شعاری که مردم را از قافله توسعه عقب بیندازد! در سیاست خارجی، توسعه کشور باید پیگیری شود. آرمان پزشکیان آن است که می‌خواهد از زندگی حداقلی و صرفا تأمین معیشت بخور‌و‌نمیر به یک زندگی رضایت‌بخش و شایسته مردم ایران برسیم. او می‌خواهد از هوش مصنوعی تا بهترین صنعت جهانی به مردم ارائه شود. از نظر او، ایران برای برطرف‌کردن مشکلات مردم به همت و انسجام ملی و گشایش خارجی نیاز دارد، به‌طوری‌که موضوع رشد اقتصادی و مسئله تحریم به آن مربوط است، یعنی هر زمانی‌ که خواستیم توافق کنیم، نرخ تورم پایین آمد و نرخ رشد اقتصادی بالا رفت و هر زمانی هم که قصد نداشتیم توافق کنیم، نرخ رشد اقتصادی کاهش و نرخ تورم افزایش یافته است. اگر بتوانیم تحریم‌ها را برطرف کنیم، مردم می‌توانند راحت زندگی کنند. هیچ استناد علمی در دنیا وجود ندارد که بگوید کشوری در تحریم بوده و اقتصاد آن رشد کرده است. امروز بعد از ماجرای حملات موشکی به اسرائیل و نشان‌دادن اقتدار کشور و نظام می‌توانیم با دست بالا پشت میز مذاکره بنشینیم. با این‌حال از زمان جنگ جهانی دوم تا امروز، هیچ کشوری بدون سرمایه‌گذاری خارجی و صادرات نتوانسته رشد اقتصادی داشته باشد.

پزشکیان با اشاره به مزیت‌های اقتصادی کشور به‌عنوان فرصت توسعه اقتصادی تأکید کرد که نفت، گاز و وضعیت ژئوپلیتیکی ایران از مزیت‌های امروز اقتصاد کشور است، درحالی‌که ما می‌توانستیم در منطقه ترانزیت شرق به غرب داشته باشیم و بیشترین مزیت را در نفت و گاز و گردشگری برای مردم و کشور به ارمغان بیاوریم، اما نتوانستیم این‌کار را انجام دهیم. به این دلیل که مشکلاتمان را با خودمان و با کسانی که در همسایگی ما هستند حل نکرده‌ایم. این توجهات درحالی است که مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور نیز تأکید کرد که رشد پرنوسان، تورم مزمن و ماندگار، بهره‌وری پایین، تصویر پر ابهام از آینده، تحریم‌های کمرشکن و طولانی‌مدت، کاهش انگیزه کارآفرینان و سرمایه‌گذاران برای فعالیت و کاستن خدمات مطلوب به بازنشستگان از اقدام‌های دیگر پزشکیان در حل مشکلات کشور خواهد بود؛ مشکلاتی که هیچ‌کس منکر آنها نیست. همچنان‌که تورم و بی‌کاری جزء پیچیده‌ترین مسائل آن است که باید برای حل مشکلات اقتصادی موجود هم‌قسم شد. خارج‌شدن از لیست سیاه اف‌ای‌تی‌اف نیز لازمه تعاملات کشور با خارج و انتقال درآمدهای نفتی است. چنان‌که ترکیه از لیست خاکستری اف‌ای‌تی‌اف خارج شده است. درنهایت محور‌ها و دیدگاه‌های اقتصادی پزشکیان را می‌توان در مواضع زیر خلاصه کرد: ارتباطات مناسب و سازنده با دنیا برای رفع یا کاهش تحریم‌ها، افزایش سرمایه‌گذاری خارجی برای تحقق رشد اقتصادی و اجرای قوانین به‌جای ایجاد قوانین جدید. این موارد را می‌توان از اولویت‌های برنامه‌های اقتصادی رئیس‌جمهور پزشکیان دانست که رفاه و آسایش مردم را به‌همراه دارد.

1. میلتون فریدمن، سرمایه‌داری و آزادی، ترجمه غلامرضا رشیدی، تهران: نی، چاپ نهم، 1402