احیای دیپلماسی

دیروز (یکشنبه) خبرگزاری ژاپنی کیودو اطلاع داد ‌ایران روز جمعه با نمایندگان اتحادیه اروپا، بریتانیا، فرانسه و آلمان در ژنو برای ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای پس از دو سال وقفه دیدار می‌کند. به نوشته انتخاب، پیتر استانو، سخنگوی ارشد امور خارجی و سیاست امنیتی اتحادیه اروپا، می‌گوید‌ دیپلماسی بهترین راه برای یافتن راه‌حل‌ها درباره مسائل مهم با ایران است. مجید تخت‌روانچی در مقام معاون سیاسی وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، ریاست تیم ایرانی را بر عهده خواهد داشت. آمریکا، روسیه و چین در این مذاکرات حضور نخواهند داشت. به دنبال انتشار این خبر، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در گفت‌وگو با خبرنگاران حوزه سیاست خارجی، از برگزاری نشست معاونان وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران، فرانسه، آلمان و انگلیس برای گفت‌وگو درباره مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی در تاریخ جمعه ٩ آذر خبر داد. بقایی با اشاره به سیاست اصولی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تعامل و همکاری با دیگر کشورها بر مبنای اصول عزت، حکمت و مصلحت، گفت‌وگوهای آتی با سه کشور اروپایی را در ادامه گفت‌وگوهای انجام‌شده با آنها در حاشیه اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک توصیف کرد و گفت: در این دور از گفت‌وگوها که از همان نیویورک برنامه‌ریزی شده است، طیفی از مباحث و موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی از‌جمله موضوع فلسطین و لبنان و نیز موضوع هسته‌ای مورد بحث و تبادل نظر قرار خواهد گرفت.

در حالی قرار است‌ از جمعه پیش‌رو گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و غرب ‌پس از دو سال توقف از سر گرفته شود که پنجشنبه هفته گذشته، قطع‌نامه ضدایرانی سه کشور اروپایی عضو برجام با حمایت سیاسی ایالات متحده آمریکا در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تصویب رسید و طیفی از ناظران را بر آن داشت که به این جمع‌بندی برسند که صدور این قطع‌نامه آغاز گام‌های عملیاتی در جهت فعال‌کردن مکانیسم ماشه است. با نگاهی به بندهای مندرج در قطع‌نامه صادر‌شده، این احتمال پررنگ‌تر شد که آلمان، فرانسه و انگلستان به شکل مشخص بعد از نشست فصلی شورای حکام در اسفند سال جاری‌ یا در بهار ۱۴۰۴، پروسه فعال‌کردن مکانیسم ماشه را در دستور کار قرار خواهند داد. کما‌اینکه در قطع‌نامه تروئیکای اروپا و آمریکا، یک بازه زمانی تا بهار ۱۴۰۴ (مارس ۲۰۲۵) برای همکاری ایران با آژانس درباره موارد درخواستی، داده شده است. ضمن آنکه‌ قطع‌نامه مذکور از مدیرکل درخواست می‌کند تا ارزیابی جامع و به‌روز‌شده‌ای درباره وجود یا استفاده احتمالی از مواد هسته‌ای اعلام‌نشده در ارتباط با مسائل باقی‌مانده گذشته و حال در مورد برنامه هسته‌ای ایران، از‌جمله گزارش کامل همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این موضوعات، ارائه کند؛ به‌گونه‌ای که آژانس قادر به راستی‌آزمایی اجرای تعهدات پادمانی ایران از‌جمله عدم انحراف مواد هسته‌ای‌ بر اساس تمام اطلاعات موجود، برای بررسی توسط شورای حکام مارس ۲۰۲۵ یا حداکثر تا بهار ۲۰۲۵ باشد. البته در واکنش به این قطع‌نامه، تهران نیز اقدامات مختلفی از‌جمله «فعال‌کردن تعداد زیادی سانتریفیوژهای جدید و پیشرفته» را اجرائی کرد.

 تحریم خطوط هوایی و کشتیرانی ایران

در حالی از جمعه هفته جاری دیدار تخت‌روانچی با مقامات سه کشور اروپا در ژنو رقم می‌خورد که علاوه بر صدور قطع‌نامه لندن، پاریس و برلین، دوشنبه هفته گذشته وزرای خارجه اتحادیه اروپا در اقدامی هماهنگ، تحریم‌های جدیدی را علیه بخش کشتیرانی جمهوری اسلامی وضع کردند. تحریم‌های جدید اتحادیه اروپا یک فرد و چهار نهاد ایرانی را هدف قرار می‌دهد. بر اساس بیانیه اتحادیه اروپا، خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (‌IRISL) و محمدرضا خیابانی، مدیر این مجموعه، به بهانه نقش در انتقال پهپادهای ایرانی به روسیه، در فهرست تحریم اروپا قرار گرفتند. به نوشته مهر، وزرای خارجه اتحادیه اروپا همچنین سه شرکت کشتیرانی روسی MG Flot ،‌VTS Broker و Arapax را تحت تحریم قرار دادند. در بیانیه وزرای خارجه اتحادیه اروپا ادعا شده است که با توجه به حمایت نظامی ایران از جنگ روسیه علیه اوکراین و گروه‌ها و نهادهای مسلح در خاورمیانه و منطقه دریای سرخ، چارچوب اتحادیه اروپا برای اقدامات محدودکننده گسترش می‌یابد. اتحادیه اروپا اعلام کرد که تحریم‌های جدید شناورها و بنادر‌ را برای انتقال پهپادهای ساخت ایران، موشک‌ها و فناوری‌ها و قطعات مرتبط‌ هدف قرار می‌دهد. اقدام اتحادیه اروپا علیه ایران ممنوعیت صادرات، انتقال، عرضه یا فروش قطعات مورد استفاده در توسعه و تولید موشک و پهپاد از اتحادیه اروپا به ایران را شامل می‌شود. پیش‌تر هم در ۲۱ آبان (۱۱ نوامبر)، وزرای خارجه اروپا در نشستی سه شرکت هواپیمایی ایران‌ایر، ماهان و ساها ایرلاین‌ را در فهرست تحریم‌های خود قرار دادند. همچنین چندین مقام از‌جمله معاون وزیر دفاع کشورمان به همراه چندین نفر از فرماندهان ارشد نیروی قدس سپاه و قرارگاه خاتم و سازمان‌های هوافضای ایران نیز در این فهرست تحریم‌ها قرار گرفته‌اند. در بیانیه اتحادیه اروپا دراین‌باره آمده است:‌ «این تحریم‌ها شامل افراد و نهادهایی می‌شوند که مسئول ساخت و انتقال پهپاد، موشک و فناوری‌های مرتبط به روسیه در حمایت از جنگ تجاوزکارانه با اوکراین و گروه‌ها و نهادهای مسلحی هستند که صلح و امنیت در خاورمیانه و دریای سرخ را تضعیف می‌کنند». اتحادیه اروپا همچنین مدعی شد شرکت‌ها و افرادی را که در برنامه موشکی ایر ان نقش دارند،‌ تحریم کرده است. این شرکت‌ها با ادعای اتحادیه اروپا، در‌واقع در ساخت، تأمین و انتقال پهپادها و همچنین قطعاتی که در آنها مورد استفاده قرار می‌گیرند به روسیه نقش داشته‌اند. ایران‌ایر، ماهان و ساها در کنار نام شرکت‌های دیگری چون آلومینای ایران، طیف تدبیر آریا، بسامد الکترونیک پویا و مرکز تحقیقات علی موحد در فهرست جدید تحریم‌های اتحادیه اروپا دیده می‌شوند. در میان اشخاص تحریم‌شده نیز ادعاهایی درباره هر یک از افراد و نقش آنها در برنامه‌های موشکی و پهپادی ایران شرح داده شده است. به نوشته خبرآنلاین، پیش‌تر عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، در واکنش به تحریم هواپیمایی ایران‌ایر در شهریورماه گفته بود:‌ «کشورهای غربی هنوز نمی‌دانند تحریم یک ابزار شکست‌خورده است و در عمل هم نتوانسته‌ کارایی خود را ثابت کند».

جاوید قربان‌اوغلی: باید به گفت‌وگوهای ژنو امیدوار بود

حال در شرایطی که طی کمتر از یک ماه شاهد اعمال تحریم‌هایی علیه خطوط هواپیمایی و کشتیرانی و نیز صدور قطع‌نامه علیه پرونده هسته‌ای ایران توسط اروپایی‌ها هستیم، جاوید قربان‌اوغلی در گپ‌و‌‌گفت‌ خود با «شرق»، کلید‌خوردن گفت‌وگوهای آلمان، فرانسه و انگلستان با ایران در سطح معاونان وزرای امور خارجه را مثبت ارزیابی می‌کند و در ادامه ارزیابی خود، ذیل علت‌یابی شکل‌گیری این میزان از اختلاف و تنش در روابط ایران و اروپا، مشخصا به موضوع حقوق بشر و تحولات داخلی ایران بعد از وقایع ۱۴۰۱، ادعای همراهی و حمایت ایران از روسیه در حمله به اوکراین، برداشتن گام‌های کاهش تعهدات برجامی و افزایش سطح غنی‌سازی بعد از خروج دونالد ترامپ از برجام و نیز معادلات یک‌ساله اخیر در خاورمیانه اشاره دارد.

اگرچه سفیر پیشین ایران در آفریقای جنوبی از کلیدخوردن گفت‌وگوهای مجید تخت‌روانچی با همتایان آلمانی، فرانسوی و انگلیسی در ژنو استقبال می‌کند، در‌عین‌حال بعید می‌بیند که «این سه عضو اروپایی برجام صرفا به واسطه اقدام یک‌جانبه از سوی تهران این گفت‌وگوها را کلید زده باشند». البته تحلیلگر ارشد حوزه سیاست خارجی این را هم اذعان دارد: «هم سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا و هم جمهوری اسلامی ایران همواره از گفت‌وگو و مذاکره برای تنش‌زدایی استقبال کرده‌اند».

با ‌وجود‌ این مدیرکل پیشین آفریقای وزارت امور خارجه مشخصا درباره کلید‌خوردن گفت‌وگوهای ژنو از جمعه پیش‌رو به چند عامل یا پارامتر مهم اشاره دارد که نخستین مورد از نگاه جاوید قربان‌اوغلی ناظر بر: «تکذیبیه عباس عراقچی در مقام وزیر امور خارجه برای ارسال موشک و پهپاد به روسیه است که خود اوکراینی‌ها و شخص زلنسکی هم به آن اعتراف داشتند. ضمن آنکه طبق گزارش‌ها و اخبار ارسالی ایران تاکنون موشک بالستیکی به روسیه نداده است که اروپایی‌ها و ایالات متحده آمریکا هم این موضوع را به شکل جدی رصد می‌کنند». این دیپلمات پیشین کشورمان علت دیگر تغییر رفتار اروپایی‌ها برای مذاکره با تهران را به خط‌و‌نشان‌کشیدن مقامات ایرانی بعد از صدور قطع‌نامه پنجشنبه هفته گذشته در شورای حکام گره می‌زند و از منظر قربان‌اوغلی: «اکنون اروپایی‌ها بیم آن را دارند که در صورت ادامه این رفتار و تداوم صدور قطع‌نامه‌ها و نیز تلاش برای فعال‌شدن مکانیسم ماشه، ایران اقدامات جبرانی خود را عملیاتی کند». به‌ویژه آنکه سفیر پیشین ایران در آفریقای جنوبی متذکر می‌شود: «طیفی از جریان‌های رادیکال داخلی نیز هم‌زمان از احتمال خروج ایران از ان‌پی‌تی و نیز تلاش برای تغییر دکترین هسته‌ای سخن گفته‌اند». و از دید این کارشناس: «باعث شده از اکنون اروپایی‌ها گفت‌وگوهای خود را با مقامات ایرانی در سطح معاون وزیر امور خارجه کلید بزنند». مدیر کل پیشین آفریقای وزارت امور خارجه در ادامه گپ‌و‌گفت خود با «شرق» و در پاسخ به این سؤال که «آیا گفت‌وگوهای ژنو می‌تواند مثمر ثمر باشد؟»، ابتدا روی دستور کار دیدار جمعه پیش‌رو متمرکز می‌شود و تصریح می‌کند: «طبق اخبار و گزارش‌های واصله، گفت‌وگوهای ژنو در سه حوزه جنگ اوکراین، پرونده هسته‌ای و مسائل خاورمیانه خواهد بود». با چنین قرائتی، قربان‌اوغلی در واکاوی بیشتر این سه موضوع نگاهی مثبت دارد و معتقد است: «در پرونده تحولات خاورمیانه و مشخصا جنایت‌های اسرائیل نوعی همسویی بین کشورهای اروپایی با ایران وجود دارد. کما‌اینکه درباره بازداشت نخست‌وزیر رژیم اسرائیل طیفی از کشورهای اروپایی از آن حمایت کردند». درباره جنگ اوکراین هم این دیپلمات پیشین کشور باور دارد: «اکنون تغییر ریل جدی انجام شده و قرار هم بر این گذاشته شده است که اختلافات بین ایران و اروپا درباره جنگ اوکراین و نیز مناسبات تهران-مسکو حل شود». ضمن آنکه به گفته این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل: «درباره پرونده هسته‌ای، هم ایران و هم اروپا همواره نیم‌نگاهی جدی به مذاکره و توافق داشتند». اگرچه از زاویه نگاه قربان‌اوغلی، تقریبا چیزی از برجام سال ۲۰۱۵ برای احیا وجود ندارد، اما او بر نگاه مثبت و امیدوارانه درباره آغاز گفت‌وگوها در ژنو تأکید دوباره دارد. به‌ویژه آنکه مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی، مؤید این نگاه مثبتش به دیدارهای ژنو را دانش، تجربه و آگاهی کامل تخت‌روانچی از هر سه موضوع هسته‌ای، جنگ اوکراین و تحولات‌ خاورمیانه می‌داند که می‌تواند کورسوی امیدی را برای حل اختلافات باز کند.

 حشمت‌الله فلاحت‌پیشه: دلایل زیادی وجود دارد که نباید به گفت‌وگوهای ژنو خوش‌بین بود

برخلاف لحن مثبت و امیدوارانه جاوید قربان‌اوغلی، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در گپ‌وگفت خود با «شرق» نگاهی کاملا بدبینانه دارد و ذیل توییت دیروز خود «آغاز گفت‌وگوهای معاونان وزرای امور خارجه آلمان، فرانسه و انگلستان با مجید تخت‌روانچی را بازگشت به خان اول بازی مار‌‌و‌‌پله می‌داند». به این معنا که ‌ایران در ادوار مختلف، مذاکرات جدی، نفس‌گیر و پیچیده‌ای را با طرف‌های غربی انجام داده و تا مرحله امضای توافق هم پیش برده، اما با فعالیت برخی رادیکال‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی این مذاکرات ناکام مانده و دوباره به نقطه صفر بازگشته است. و به این شکل تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل اذعان دارد: «تمام منافع ملی و امنیت ملی و خواست و انتظارات مردم برای بهبود وضعیت معیشتی فدای مطامع این نیروهای سیاسی شده است». با چنین خوانشی، این استاد دانشگاه در ادامه نگاه بدبینانه و ناامیدانه خود معتقد است: «فضای کنونی دیگر محدود به اختلافات ایران و اروپا درباره پرونده هسته‌ای نیست و طیف گسترده‌ای از موضوعات و پرونده‌ها را شامل می‌شود». و به باورش سبب شده: «مذاکرات پیچیده‌تر، سخت‌تر، فرسایشی‌تر و در‌عین‌حال دور از دسترس جلوه کند». ضمن آنکه نماینده ادوار مجلس باور دارد: «بعد از تحولات ناشی از جنگ اوکراین و تبعات سه سال حضور دولت سیزدهم، اکنون بسیاری از نیروهای سیاسی رادیکال به گروه‌های قدرتمندی تبدیل شده‌اند که به‌هیچ‌عنوان اجازه نمی‌دهند این گفت‌وگوها به مذاکره و مذاکره به توافق تبدیل شود».

فلاحت‌پیشه در تشریح و معرفی بیشتر این افراد، «مشخصا به کاسبان تحریم داخلی اشاره دارد که به‌ عنوان افعی و اژدها در داخل اساسا اجازه نمی‌دهند تنش فعلی ایران و غرب به سمت گفت‌وگو و مذاکره پیش برود». از طرف دیگر، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم به بزرگ‌ترین و قدرتمندترین اژدهای مذاکرات ایران و غرب اشاره دارد که به نظر او «روسیه» است و از منظر این استاد دانشگاه: «نه‌تنها به دلیل جنگ اوکراین، بلکه به دلایل متعدد دیگر مسکو نمی‌گذارد‌ تنش‌زدایی در روابط ایران و اروپا شکل بگیرد». ضمن آنکه نماینده ادوار مجلس متذکر می‌شود: «در آستانه روی ‌کار‌ آمدن دونالد ترامپ و آغاز معاشقه رئیس‌جمهور آمریکا و روسیه، امکان دارد به‌راحتی مسکو پشت تهران را خالی کند». بنابراین فلاحت‌پیشه‌ اگرچه آغاز گفت‌وگوها با طرف‌های اروپایی در ژنو را قابل دفاع می‌داند، در‌عین‌حال معتقد است: «تا زمانی که این نیروها در بازی ماروپله مذاکرات ایران و غرب کنار نروند، حتی اگر این گفت‌وگوها به مذاکرات جدی و مذاکرات هم به توافق منجر شود، اتفاق خاصی رقم نخواهد خورد».