فساد و جامعه معترض

ایام محرم یادآور مقاومت سیدالشهدا و بیان یک «نه» تاریخی به حکومت جابرانه یزید است. به این مناسبت، نگاهی گذرا به چرایی آن می‌تواند مفید باشد. از دلایل بسیار مهم نارضایتی مردم کوفه و دعوت آنان از سیدالشهدا، فساد گسترده حکومت معاویه و تلقی تداوم آن در دوران یزید بوده است. معاویه حکومت را غصب کرد و بدون رضایت مردم بر آنان حکومت راند. یکی از ویژگی‌های برجسته این حکومت، فساد گسترده آن بود. وقتی معاویه قدرت را به دست گرفت، در چارچوب قواعد دینی مرسوم مانند زکات و خراج، مالیات اخذ نکرد؛ بلکه دامنه مالیات‌ها را گسترده کرد. بنا بر نقل تاریخ، او فردی به نام عبدالله بن دراج را کارگزار مالیاتی خویش در عراق و غرب ایران قرار داد. عبدالله با گرفتن اطلاعاتی از ایران پیش از اسلام، متوجه شد که بزرگان ایرانی مبالغی خارج از چارچوب‌های مالیاتی به صاحبان قدرت پرداخت می‌کردند. او بالغ بر 50 میلیون درهم از بزرگان ایرانی بنا بر آن رسم دریافت کرد. همچنین به کارگزارش در بصره نیز نوشت که هدایای نوروز و مهرگان که 10 میلیون درهم بود، نیز از ایرانیان اخذ کند. همچنین او از عطایا نیز مالیات اخذ می‌کرد. اموری که در دوران خلفای پیشین انجام نمی‌شد. معاویه پس از تسخیر قدرت، به پاس خدمات عمروعاص، مصر و مغرب را براساس توافق با او، به او بخشید. با چگونگی حکمرانی و نحوه مالیات‌ستانی او کاری نداشت. ازاین‌رو عمروعاص هیچ‌گونه مالیاتی از مصر برای دولت مرکزی پرداخت نمی‌کرد. عمروعاص پس از حدود 11 سال حکومت بر مصر در سال 43 درگذشت. او 325 هزار دینار، هزار درهم، حدود 200 هزار دینار مستغلات باز خود بر جای گذاشت. مسعودی، از مورخان قرن سوم، می‌نویسد که اکنون پس از گذشت بیش از دو قرن ارزش یک باغ به جا مانده از او، یک میلیون دینار است. معاویه هرچند دست عمروعاص را در تصاحب اموال باز گذاشت اما پس از درگذشت او، اموالش را مصادره کرد. او نسبت به دیگر کارگزاران نیمی از اموال‌شان را مصادره می‌کرد، زیرا می‌دانست که همه کارگزاران او افرادی فاسد هستند که تنها ویژگی مهم آنان سرسپردگی‌شان به معاویه بوده است. معاویه سعی می‌کرد در وهله نخست، مخالفان را تطمیع کند. گاه پیشنهاد مالی وسوسه‌کننده و گاه پیشنهاد یک منصب سیاسی به آنها می‌داد و از این طریق آنان را ساکت می‌کرد، اما اگر آنان از این طریق رام نمی‌شدند، با آنها به‌شدت برخورد می‌کرد. یکی دیگر از ویژگی‌های این دوران، مصادره اموال به بهانه‌های مختلف بوده است. تجارت‌های پرسود معاویه و دیگر کارگزارانش نیز ازجمله ویژگی‌های حکومت او بود. در نتیجه در زمینه‌هایی که ورود می‌کردند، اجازه فعالیت به تجار مستقل نمی‌دادند. آنان از بابت فعالیت‌های پرسود خود، هیچ‌گونه مالیاتی نیز نمی‌پرداختند. می‌توان بر فهرست مفاسد مالی این دوران افزود. اما توجه به این نکته لازم است که فساد مالی در یک حد متوقف نمی‌ماند و مانند سرطان که به همه جای بدن سرایت می‌کند و انسان را از پا درمی‌آورد، فساد مالی نیز سرایت کرده و همه ارکان سیستم را آلوده می‌کند.سیستمی که غرق در فساد شد، در یک بی‌حسی از اوضاع جامعه قرار می‌گیرد و درکی از شرایط سخت زندگی مردم و نارضایتی آنان ندارد. چنانچه ابن ابی‌الحدید، مورخ و شارح بزرگ نهج‌البلاغه، نقل می‌کند که وقتی بنی‌‌امیه سقوط کرد، از یکی از بزرگان آنان علت سقوط را پرسیدند، گفت همه گزارش‌ها این بود که همه چیز خوب است و کارگزاران در فساد خود غوطه‌ور بودند و از میزان نارضایتی مردم بی‌اطلاع بودیم. دانشمندان در دوران جدید به اثرات مخرب فساد پی برده و ابعاد آن را تحلیل کرده‌اند. از‌این‌رو مهم‌ترین مانع توسعه یک کشور را فساد ذکر کرده‌اند. اکنون که رئیس‌جمهور منتخب جناب پزشکیان به فکر چینش اعضای کابینه خود است و کمیته‌هایی را برای بررسی صلاحیت کاندیداها تعیین کرده است، باید با دقت بیشتری سلامت را مدنظر داشته باشد. اعضای کمیته‌ها خود نباید افرادی باشند که شائبه فساد مالی داشته باشند. افراد کمیته‌ها نباید از کسانی باشند که معیارهای قومی، باندی و امثال آن را ملاک قرار دهند. اعضای کمیته‌ها نباید به گونه‌ای چینش شده باشند که جهت‌گیری خاص داشته باشند. اعضای کمیته‌ها نباید به گونه‌ای باشد که این فرمان مالک اشتر را نایده گیرند که مبادا افرادی به کار گرفته شوند که وضعیت کنونی ما محصول عملکرد آنان است.