ترکیه در زمانه پسازلزله

مهدی زارع: در ششم فوریه 2023 (17 بهمن 1401‌)، دو زمین‌لرزه بزرگ، جنوب ترکیه و شمال سوریه را لرزاند که بزرگای اولی 7.8 و کانون آن در نزدیکی قهرمان‌مرش بود و 9 ساعت بعد زلزله دوم 120 کیلومتر بالاتر و در نزدیکی مالاتیا رخ داد و بزرگای آن 7.5 بود. این دو رخداد حدود 60 هزار کشته و بیش از 150 میلیارد دلار خسارت در پی داشت و دامنه آسیب‌ها به‌ویژه به 9 مرکز استان ترکیه چنان بود که بازسازی همچنان ادامه دارد. این دو رخداد پس‌لرزه‌های متعددی داشت.

ورقه‌های زمین‌ساختی اولیه درگیر در این رویداد لرزه‌ای عبارت‌اند از ورقه عربستان، ورقه اوراسیا و ورقه آناتولی. این منطقه به دلیل حرکات نسبی آنها با فعل و انفعالات پیچیده بین این ورقه‌ها مشخص می‌شود. ورقه عربستان به سمت شمال به سمت ورقه اوراسیا در حال حرکت است. ورقه اوراسیا در شمال به عنوان یک ورقه قاره‌ای پایدار عمل می‌کند، ورقه آناتولی که بین ورقه‌های عربستان و اوراسیا قرار دارد‌ و در غرب منطقه کانونی دو زمین‌لرزه ششم فوریه 2023 در حال جابه‌جا‌شدن به سمت غرب است. تعامل بین ورقه‌های عربی و اوراسیا تنش زمین‌ساختی قابل توجهی را در منطقه ایجاد می‌کند. همان‌طورکه ورقه عربستان به سمت شمال حرکت می‌کند، هر دو ورقه اوراسیا و آناتولی را تحت فشار قرار می‌دهد. این فشار منجر به تغییر شکل در امتداد گسل‌ها، به‌ویژه در امتداد گسل‌های امتدادلغز عمده مانند گسل آناتولی شمالی و گسل شرق آناتولی می‌شود.

در هفته گذشته (28 ژانویه 2025)، نتیجه پژوهش یک تیم تحقیقاتی بین‌المللی به هدایت دانشگاه گوتینگن منتشر شد که در آن نیروهای اعمال‌شده کوه‌های زاگرس در اقلیم کردستان عراق را بر میزان خمیدگی سطح زمین در 20 میلیون سال گذشته بررسی کرده‌اند. تحقیقات آنها نشان داد‌ ورقه اقیانوسی نئوتتیس -‌کف اقیانوسی که تا حدود 75 میلیون سال قبل بین قاره‌های عربی و اوراسیا قرار داشته‌- به صورت افقی در حال شکسته‌شدن است و پارگی به تدریج از جنوب شرقی ترکیه تا شمال غربی ایران بیشتر می‌شود. یافته‌های آنها نشان می‌دهد‌ چگونه تغییر شکل سطح زمین با فرایندهایی در ژرفای پوسته کنترل می‌شود.

هنگامی که دو ورقه قاره‌ای در طول میلیون‌ها سال به هم نزدیک می‌شوند، کف اقیانوس بین آنها به ژرفاهای زیادتر در زیر قاره‌ها می‌لغزد. در نهایت، قاره‌ها با هم برخورد کرده‌اند و توده‌های سنگ از لبه‌های آنها به سمت بالا به صورت رشته‌های کوهستانی بلند می‌شوند.‌ طی میلیون‌ها سال، وزن بسیار زیاد این کوه‌ها باعث می‌شود‌ سطح زمین در اطراف آنها به سمت پایین خم شود. با گذشت زمان، رسوبات فرسایش‌یافته از کوه‌ها در این فرورفتگی جمع می‌شوند و دشت‌هایی مانند میان‌رودان را تشکیل می‌دهند.

خمیدگی سطوح زمین به سمت پایین مدل شده و این کار بر‌اساس بار رشته‌کوه زاگرس است که در آن ورقه عربی در حال برخورد با اوراسیا‌ست. وزن کوه‌ها به‌تنهایی نمی‌تواند دلیل فرورفتگی ژرف سه، چهار ‌کیلومتری باشد که در 15 میلیون سال گذشته شکل گرفته و با رسوب پر شده است. با توجه به توپوگرافی منطقه شمال غربی زاگرس، رسوب زیادی در بخشی از منطقه انباشته شده است. این امر به دلیل بار اضافی ناشی از غرق‌شدن ورقه اقیانوسی است که هنوز به ورقه عربی متصل است. این ورقه به سمت پایین کشیده می‌شود و فضایی برای تجمع رسوبات بیشتر در سمت ترکیه ایجاد می‌کند. این دال پوسته در این ناحیه شکسته شده است و نیروی کشش رو به پایین را کاهش می‌دهد.

ورقه زمین‌ساختی عربی با چندین ورقه دیگر از جمله ورقه اوراسیا از شمال، ورقه آناتولی از شمال غربی و ورقه ایران از شرق هم‌مرز است. فعل و انفعالات بین این ورقه‌ها برای درک زمین‌شناسی منطقه‌ای و فعالیت لرزه‌ای بسیار مهم است. برخورد بین ورقه عربی و ورقه اوراسیا در درجه اول با نیروهای فشاری مشخص می‌شود. این برهم‌کنش منجر به پدیده‌های زمین‌شناختی قابل توجهی از جمله کوه‌زایی، گسلش و رخداد زمین‌لرزه‌ها می‌شود. هم‌گرایی این ورقه‌ها منجر به ایجاد ویژگی‌های زمین‌ساختی پیچیده‌ای مانند گسل‌های راندگی و امتدادلغز شده است.

پوسته اقیانوسی به‌طور‌کلی نازک‌تر و انعطاف‌پذیرتر از پوسته قاره‌ای است که آن را در معرض تغییر شکل تحت تنش قرار می‌دهد. همان‌طورکه نیروهای فشاری‌ روی این ناحیه وارد می‌شوند، می‌توانند باعث شکستگی‌هایی شوند که در پوسته اقیانوسی منتشر می‌شوند و در نتیجه گسل‌های پارگی-ورقه‌ای TEAR FAULT ایجاد می‌شوند که بخشی از فشار ایجاد‌شده با حرکات ورقه را در خود جای می‌دهند.

ورقه عربی در تلاقی با ورقه اوراسیا با ورقه‌های آناتولی و ایران مرز برخورد دارد. در مرز ورقه آناتولی بین این دو ورقه با گسلش امتداد لغز در امتداد گسل آناتولی شرقی تحت اثر حرکت به سمت غرب ورقه عربی نسبت به اوراسیا‌ست. در ورقه ایران فعل و انفعالات شامل چین و راندگی پیچیده به دلیل کوتاه‌شدگی مداوم از دو طرف است. این فعل و انفعالات به پیچیدگی بیشتر زمین‌ساختی منطقه می‌انجامد و بر ارزیابی خطر زلزله در مناطقی مانند ترکیه و ایران تأثیر می‌گذارد.

برخورد مداوم بین این ورقه‌ها باعث ایجاد فعالیت زلزله‌خیزی قابل توجهی می‌شود. زمین‌لرزه‌ها در مناطقی که این مرزهای زمین‌ساختی وجود دارد رایج‌اند؛ چرا‌که تنش انباشته‌شده به طور ناگهانی در امتداد گسل‌ها آزاد می‌شود‌. درک این دینامیک برای آمادگی در برابر زلزله و استراتژی‌های کاهش ریسک در مناطق آسیب‌دیده ضروری است.

زمین‌لرزه‌های ششم فوریه 2023 جنوب ترکیه عمدتا ناشی از آزادشدن تنش انباشته‌شده در امتداد این گسل‌ها به دلیل فشارهای زمین‌ساختی مداوم ناشی از فعل و انفعالات ورقه‌ای بود.

موقعیت زمین‌ساختی این منطقه آن را به یکی از فعال‌ترین مناطق لرزه‌ای جهان تبدیل کرده است. درک سازوکار لرزه زمین‌ساختی این منطقه برای ارزیابی خطرات زلزله‌های آینده و بازنگری و تدوین قوانین ساختمانی مؤثر و راهبردهای آمادگی در برابر سوانح بسیار مهم است.