چگونه حضانت فرزند را بگیریم؟

حامد امیری، وکیل پایه‌یک دادگستری: موضوع حضانت فرزند و نکته‌های حقوقی مرتبط با آن اهمیت بسزایی دارد و دغدغه خیلی از والدین است که درباره حضانت فرزند مشترک خویش تصمیم بگیرند. رشد عقلانی و شخصیتی هر کودکی در سایه امنی تحت عنوان خانواده شکل خواهد گرفت که کودک می‌تواند در پناه آن احساس آرامش و خوشبختی داشته باشد. از آنجایی که کودکان بی‌دفاع‌ترین افراد جامعه هستند، قانون به جهت آنها موادی را در چارچوب شرایط حضانت فرزند پیش‌بینی کرده است. این موضوع به‌قدری اهمیت داشته که در مواد ۴۰ تا ۴۷ قانون حمایت از خانواده همچنین ۱۱۶۸ تا ۱۱۷۹ قانون مدنی هم به آن پرداخته شده است.

حضانت فرزند به چه معناست؟

حضانت در لغت به معنای پرورش و نگهداری از کودک است. همان‌گونه که پیش‌تر بیان شد، در قانون جدید حمایت از خانواده و قانون مدنی هم به اهمیت این مسئله بسیار اشاره شده است. باید توجه داشت که از نظر قانون، حضانت اکثرا به جهات کمال و تأدیب جسمی فرزند پافشاری کرده و آن‌چنان مسائل تربیتی و تأدیب اخلاقی را تحت رسیدگی قرار نداده است.

سن حضانت طفل از چه زمانی است؟

با استناد به قوانین جمهوری اسلامی ایران، بلوغ فرزند مؤثر در محدودیت سنی حضانت خواهد بود؛ به‌طورکلی شرایط حضانت فرزند قبل از طلاق پدر و مادر بر عهده هر دو طرف است، به‌جز آنکه یکی از آنها فوت کند یا از پذیرش مسئولیت شانه خالی کند. مطابق با قانون برای دختر ۹‌سالگی و برای پسر ۱۵‌سالگی به‌منظور سن حضانت در نظر گرفته شده است. در این زمان هیچ‌یک از والدین که حضانت فرزند به او سپرده شده است، حق ندارند مسئولیت‌های خود را در برابر فرزند ترک کند. لازم به ذکر است که معمولا حضانت فرزند بر ذمه پدر و مادر است؛ جز در مواقع ویژه‌ای که عدم صلاحیت یکی از والدین یا هر دو آنها به‌منظور شرایط حضانت فرزند به‌طور قانونی تأیید شود.

شرایط حضانت فرزند بعد از طلاق زوجین

بعد از طلاق پدر و مادر از هم، اولویت نگهداری از فرزند (دختر و پسر) تا هفت‌سالگی بر ذمه مادر است. بعد از هفت‌سالگی فرزندان، حضانت آنها به پدر واگذار خواهد شد. اگر پدر و مادر در حضانت فرزند با همدیگر مشکل پیدا کنند، قاضی درخصوص وضعیت حضانت فرزند قانونا تصمیم‌گیری می‌کند. لازم به ذکر است چنانچه پدر به اعتیاد و... گرفتار باشد، شرایط حضانت فرزند پس از هفت‌سالگی نیز به مادر سپرده می‌شود و این حضانت تا هنگام بلوغ فرزند نیز ادامه خواهد یافت. بعد از رسیدن بلوغ فرزند، خودش حق دارد به‌منظور ادامه زندگی مادر یا پدر را انتخاب کند. البته پدر مکلف است در تمام مدتی که فرزند تحت حضانت مادر است، هزینه‌ها و مخارج مربوط به آن را تأمین کند.

شرایط حضانت فرزند بعد از طلاق توافقی

به موجب ماده ۲۹ قانون حمایت از خانواده، قاضی مکلف است درباره حضانت فرزند در هر قسم از طلاق تصمیم‌گیری کند. درصورتی‌که والدین در پی طلاق توافقی باشند و دختر کمتر از ۹ سال و پسر کمتر از ۱۵ سال داشته باشند، باید درباره حق حضانت فرزندان، مقدار بازدید شخص مقابل با فرزندان، پرداخت نفقه فرزندان و مقدار نفقه به توافق برسند. بااین‌حال باید توجه داشت که قاضی مکلف است در مشخص‌کردن حضانت فرزند پس از طلاق، مصلحت آنها را نیز در نظر بگیرد. در قوانین طلاق و حضانت فرزند، حضانت کودک از مادری که تجدید فراش کند، گرفته شده و به پدر واگذار می‌شود؛ اما در طلاق توافقی با توافق والدین، فرزند می‌تواند بعد از ازدواج مادر هم همچنان در حضانت او باقی بماند.

شرایط حضانت فرزند بعد از فوت والدین

بر اساس قانون در صورت فوت یکی از والدین، حضانت فرزند بر ذمه والد در قید حیات است؛ یعنی اگر پدر فوت کند، مادر حضانت کودک را بر عهده می‌گیرد. بااین‌حال درصورتی‌که قاضی بعد از شکواییه ولی قهری، مادر را برای حضانت از فرزند فاقد صلاحیت لازم بداند، حضانت از او گرفته می‌شود. در وضعیتی که پدر و مادر کودک هر دو از دنیا رفته باشند، تکلیف نگهداری از کودک بر ذمه جد پدری خواهد بود. چنانچه جد پدری نباشد، نزدیک‌ترین بستگان به ترتیب ارث این تکلیف را بر عهده خواهند داشت.

حضانت فرزند بر  عهده کیست؟

درباره کسانی که حضانت فرزند را بر عهده می‌گیرند، نظریه‌های بسیاری وجود دارد که باید آنها را تفکیک کنیم: در نظریه‌ای که والدین با یکدیگر زندگی می‌کنند، واضح است که حضانت بر عهده هر دو آنهاست. در هنگام جدایی، مادر تا هفت‌سالگی و پدر پس از آن اولویت خواهد داشت. ولی اگر پس از هفت سال اختلافی درباره حضانت رخ دهد، قاضی با توجه به مصلحت فرزند تصمیم می‌گیرد. ازاین‌رو امکان دارد کماکان حضانت با مادرش باشد. در نظریه‌ای که یکی از والدین فوت‌‌ شده باشد، اولویت با کسی است که در قید حیات است؛ یعنی به‌طور مثال با فوت پدر حضانت با مادر خواهد بود؛ حتی با وجود اینکه جد پدری (پدربزرگ پدری) در قید حیات باشد و اگر هردو آنها یعنی پدر و مادر فوت شده باشند، در درجه اول حضانت با جد پدری، پس از آن وصی (نماینده‌‌ای که از جانب پدر یا جد پدری انتخاب شده) و در نهایت قیم (نماینده‌ قضائی که از جانب قاضی انتخاب شده و می‌تواند از خویشان کودک باشد) است. گفتنی است که قانون‌گذار تفاوتی بین فرزند دختر و پسر نگذاشته و احکام مذکور را به‌منظور تأمین بهتـر صلاح فرزند وضع کرده است؛ ازاین‌رو اگر به هر صورت خلاف این مصلحت ثابت شود، قاضی فرد دیگری را عهده‌‌دار حضانت می‌کند. علاوه بر آن، فرض شده که کودک پس از سن بلوغ (دختران پس از ۹ سال قمری و پسران پس از ۱۵ سال قمری) بهتر از هر فردی می‌تواند مصلحت خویش را تشخیص دهد؛ ازاین‌رو پس از این سن، خود حق انتخاب خواهد داشت.

موارد سلب حق حضانت فرزند کدام است؟

مواردی که می‌تواند در سلب حضانت مؤثر باشد، عبارت‌اند از: اعتیاد به مواد مخدر، فساد اخلاقی، محجور و ازدواج مجدد مادر.

در نظریه اخیر باید در نظر داشت که به احتمال قانون‌گذار، مادر تا هنگامی که ازدواج نکرده بهتر می‌‌تواند از طفل خود نگهداری کند؛ اما چنانچه مادر کماکان خواهان ادامه‌ حضانت باشد باید در محضر دادگاه اثبات کند این ازدواج خللی در تکالیفش ایجاد نخواهد کرد و این نگهداری بیشتر به صلاح کودک است.

موارد مزبور فقط امثالی از دلایل سلب حضانت هستند و اگر بنا بر علل دیگری مانند تأدیب بیش از میزان متعارف، ساعات کاری طولانی یا مبتلابودن به مریضی واگیردار، اثبات شود که مصلحت فرزند به درستی تأمین نمی‌شود، دادگاه فرد دیگری را به‌منظور حضانت تعیین می‌کند.

آیا می‌توان در ازای حضانت فرزند، مطالبه دستمزد کرد؟

باید در نظر داشت که حضانت همان‌گونه که بیان شد، تکلیف افراد است؛ بنابراین آنها حق ندارند در ازای انجام این تکلیف قانونی درخواست دستمزد کنند، جز درصورتی‌که قاضی فرد دیگری به غیر از پدر و مادر را تحت عنوان قیم مشخص کرده باشد. بااین‌حال این ممنوعیت، منافاتی با درخواست نفقه‌ فرزند نخواهد داشت. برای مثال چنانچه حضانت بر عهده‌ مادر باشد، پرداخت هزینه‌های مربوط به نگهداری فرزند مثل پوشاک و مدرسه، باز هم بر عهده‌ پدر است.

مضاف بر این مسئله، مقنن تعیین کرده است اگر فرد مکلف با داشتن توانایی از نگهداری کودک خودداری کند یا فرد دیگری مانع اجرای حکم حضانت شود، ذی‌نفع امکان دارد بازداشت فرد را تا هنگام اجرای حکم تقاضا کند.