فرسایش تنوع زیستی و زوال سیاره زمین

اول خردادماه (۲۲ ماه می) روز جهانی تنوع زیستی نام گرفته تا از این‌ طریق توجه جامعه جهانی را به نقش حیاتی آن و خطراتی که زوال آن آینده مشترک بشریت را تهدید می‌کند، معطوف کند. بیش از شش دهه از بازشناسی اهمیت حیاتی حفظ تنوع زیستی از طریق صیانت از گونه‌‌ها، منابع ژنتیکی و اکوسیستم‌ها می‌گذرد. در این مدت همچنان که دانشمندان اکولوژیست به اهمیت حیاتی این پدیده پی برده‌اند، ضربه‌های اساسی به تنوع زیستی وارد شده و هم‌زمان گونه‌های بی‌شماری نابود شده‌اند یا در معرض انقراض قرار گرفته‌اند. تنوع گونه‌ای جانداران، تفاوت‌های ژنتیکی فردی آنها و تفاوت اکوسیستم‌های محلی توأمان رمز بقای طبیعت بوده و عملا توان تاب‌آوری آن را در قبال تغییرات محیطی طی میلیون‌ها سال گذشته حفظ کرده است. مشاهدات و مطالعات جهانی گویای این واقعیت تلخ است که تنوع زیستی، در هر سه بعد خود، در حال فرسایش و کاهش فزاینده است. تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن دمای زمین نیز این روند را تشدید کرده؛ به نحوی که وسعت و شتاب در زوال تنوع زیستی، سیستم کشاورزی و تولید غذا را در برابر تغییرات آب‌وهوایی، هجوم آفات و بیماری‌ها آسیب‌پذیر و سیستم غذا و تغذیه جهانی را روزبه‌روز نامتوازن‌تر می‌کند. این امر به‌منزله تهدید جدی برای امنیت غذایی جهانی بوده و باعث می‌شود همه اشکال زندگی، حیات بشری و فعالیت‌های کشاورزی در برابر تغییرات اقلیمی، آفات و بیماری‌ها مقاومت و پایداری به‌مراتب کمتری داشته باشد. سیستم کنونی کشاورزی و غذای حاکم بر جهان خود اولین مقصر در زوال تنوع زیستی است و قطعا اصلی‌ترین قربانی آن نیز خواهد بود. با توجه به ارتباط گسست‌ناپذیر سیستم‌های کشاورزی و نظام تغذیه و برای حفاظت و استفاده پایدار از تنوع زیستی، به تحول جدی در سیستم غذا و تولیدات کشاورزی و معرفی و استقرار سیستم‌های تولید مواد غذایی پایدارتری در جهان نیاز داریم.

به دلیل تغییرات محیطی ناشی از مداخله نابخردانه انسان و بر اساس روندهای فعلی، تخمین زده می‌شود که بیش از یک میلیون گونه جانوری و گیاهی به‌زودی در معرض خطر انقراض قرار گیرد (IPBES, 2021). در گزارش «وضعیت تنوع زیستی جهان برای غذا و کشاورزی» (سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل، FAO) به تفصیل این ادعا مطرح شده است که بازیابی چرخه و احیای تنوع زیستی در سیستم غذا و کشاورزی دیگر میسر نیست. در سراسر جهان، گونه‌ها و اکوسیستم‌ها با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال زوال هستند و در نتیجه آن رژیم‌های جهانی تولید غذا به‌طور فزاینده‌ای یکدست و همگن می‌شوند. این روند باعث تضعیف رژیم‌های غذایی متنوع و غنی از مواد مغذی برای سلامتی انسان در سطح جهان خواهد شد. به‌عنوان مثال، از شش هزار گونه گیاهی مختلف که به عنوان غذا استفاده می‌شود، تنها ۹ گونه (نیشکر، گندم، برنج، ذرت، سیب‌زمینی، چغندر‌قند، کاساوا، نخل روغن و سویا) ۶۶ درصد از کل میزان تولید محصولات را تشکیل می‌دهند. تولیدات دام به‌طور عمده در هشت گونه (خوک، مرغ، گاو، گوسفند، بز، بوقلمون، اردک و گاومیش) متمرکز شده است که 97 درصد از تولید گوشت جهانی را تشکیل می‌دهد. به همین دلیل دیگر گونه‌های بسیار نادر و ارزشمند حیات وحش و محصولات زراعی در اکوسیستم‌های طبیعی به‌سرعت در حال کاهش هستند. نزدیک به 20 درصد از گونه‌های وحشی ثبت‌شده توسط IUCN (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت) که به عنوان منابع غذایی جایگزین انسان طبقه‌بندی می‌شود، هم‌اکنون در فهرست گونه‌های در معرض انقراض قرار دارد. تقریبا یک‌سوم ذخایر ماهیان اقیانوس صید مفرط می‌شوند و یک‌سوم آبزیان گونه‌های آب شیرین در معرض تهدید قرار دارند. تاکنون کمتر از 20 درصد از گونه‌های درون خاک شناخته شده‌اند و هم‌زمان میلیون‌ها گونه خاکزی به دلیل روش‌های ناصحیح مدیریت خاک منقرض شده‌اند. برخی از گونه‌ها که کمتر قابل مشاهده و توجه هستند و جزء غذاهای انسانی تلقی نمی‌شوند نیز به‌سرعت در حال کاهش و خطر انقراض هستند مانند گرده‌افشان‌ها و سایر بی‌مهرگان و میکروارگانیسم‌های کوچک (مانند حشرات، خفاش‌ها، پرندگان، مرجان‌ها، گیاهان دریایی، کرم‌های خاکی، خاکزیان، قارچ‌ها و باکتری‌ها). این موجودات اصلی‌ترین عامل باروری و حاصلخیزی خاک هستند، گیاهان را گرده‌افشانی می‌کنند، آب‌وهوا را تصفیه می‌کنند، ماهی‌ها و درختان را سالم نگه می‌دارند و با آفات و بیماری‌های محصولات دامی مبارزه‌ می‌کنند. بدون وجود آنها عملا ادامه حیات انسان و فعالیت کشاورزی غیرممکن است؛ به همین دلیل به اعتقاد صاحب‌نظران، تنوع زیستی خود نه یک ملاحظه زیست‌محیطی بلکه پیش‌شرط ادامه فعالیت کشاورزی و حیات بشر است. به باور عموم دانشمندان محیط زیست، تاکنون اهمیت تنوع زیستی در سیستم‌های تولید مواد غذایی هنوز به‌طور دقیق مطالعه نشده و تنها بخش بسیار ناچیزی از پتانسیل‌های آنها کشف شده است. در حقیقت ما با شتاب در حال از دست دادن تنوع زیستی هستیم و در عین حال نمی‌دانیم با این امر نه‌تنها نوع بشر را با انقراض روبه‌رو می‌کنیم بلکه حیات سیاره زمین را هدف گرفته‌ایم. به همین دلیل بسیاری از مراکز و مؤسسات تحقیقاتی معتقدند که می‌بایست به‌سرعت برای توسعه و بهبود دانش بشری در مورد مطالعه و پژوهش اکوسیستم‌های غذایی و کشاورزی و به‌ویژه مطالعه نقش تنوع زیستی تحقیقات جدیدی پایه‌گذاری شود. این امر می‌تواند به ما کمک کند تا تنوعی را که زیربنای سیستم‌های غذایی ماست بهتر درک، حفظ و مدیریت کنیم.

در کنار معضلات مشترک جهانی، ایران به شکل مضاعفی با پدیده زوال تنوع زیستی روبه‌رو است. از یک سو قرارگرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک، آسیب‌پذیری اکوسیستم‌های شکننده و گونه‌ها را به شکل مضاعفی افزایش می‌دهد. این در حالی‌ است که ارزش گونه‌ها و اکوسیستم‌های شکننده که توان تحمل شوری و خشکی را دارند، در شرایط مواجهه با تغییرات اقلیمی به‌مراتب بیشتر است. ظهور فزاینده پدیده ریزگرد که خللی جدی در فرایند فتوسنتز گیاهان و حیات جانوران ایجاد می‌کند قطعا اثری جدی بر فرسایش تنوع زیستی خواهد گذاشت. کاهش منابع آب و فرسایش خاک همراه با بهره‌برداری مفرط از دیگر منابع تولید در شرایط بد اقتصادی به‌طور قطع روند کاهنده تنوع زیستی در این سرزمین را تشدید می‌کند. از ابعاد اجتماعی و اقتصادی، فقر و گرسنگی که باعث رقابت بیشتر در بهره‌برداری از منابع تجدیدناپذیر می‌شود نیز از فاکتورهای تأثیرگذار بر تسریع فرایند زوال تنوع زیستی است. بدیهی است مبارزه و پیشگیری از زوال تنوع زیستی نیازمند جامع‌نگری و تحول در حکمرانی، مدیریت و بهره‌برداری پایدارتر از منابع و تحول در سیستم غذا در سطح ملی است.

* سفیر سابق و نماینده دائم در سازمان خواروبار جهانی، فائو