تب مشکلات زیست‌محیطی در اهواز

فرناز حیدری:* افزایش کم‌آبی، خشک‌سالی و ازبین‌رفتن تالاب‌ها زمینه را برای تشکیل کانون‌های انتشار ریزگردها فراهم کرده است. محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، روز دوشنبه (20 تیرماه) میزان گردوخاک در اهواز را هزار‌و 448 میکروگرم بر مترمکعب عنوان کرد. این در حالی است که مدیر روابط‌عمومی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان، میزان مجاز آلاینده‌ها در هوا را 150 میکروگرم بر مترمکعب عنوان و به‌این‌ترتیب غلظت گرد‌و‌غبار در اهواز بیش از 9 برابر حد مجاز تخمین زده شد. اهواز یکی از شهرهایی است که سال‌هاست با معضلات زیست‌محیطی دست‌و‌پنجه نرم ‌می‌کند. نفس اهوازی‌ها از توفان‌های گرد‌و‌غبار به شماره افتاده، حتی بهار زیباترین فصل سال هم برای آنها دیگر زیبا نیست؛ چون با آغاز فصل بهار توفان‌های گرد‌و‌غبار آغاز می‌شوند و گاهی تا چندین روز بزرگسالان و کودکان مجبور به خانه‌نشینی هستند. اگر با هواپیما یا ماشین به اهواز سفر کرده باشید، حتما خاطره مشعل‌های برافروخته را در ذهن دارید، این در حالی است که برخی از کارشناسان، آلودگی حاصل از این مشعل‌ها (برج‌های فلر نفتی) را هم خطرناک می‌دانند. در کنار اینها، سوزاندن مزارع نیشکر، سوزاندن لاستیک و زباله نیز به نگرانی‌های زیست‌محیطی بسیاری دامن زده است. مریم محمدی‌روزبهانی، استادیار گروه آلودگی‌های محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، در گفت‌وگو با «شرق» بخشی از این دغدغه‌ها را مطرح ‌می‌کند.

‌‌مشکلات زیست‌محیطی شاخص در اهواز چیست؟

در مورد اهواز به‌عنوان یک کلان‌شهر با قطعیت می‌گویم که هیچ‌کدام از استانداردهایی را که حتی یک شهر باید داشته باشد ندارد، چه برسد به کلان‌شهر... . دلیل این صحبت هم رعایت‌نکردن بسیاری از استانداردها در زمینه‌های متفاوت از‌جمله کیفیت هوا، کیفیت آب، نبود وسایل نقلیه عمومی مناسب از‌جمله مترو در اهواز است که از سال 1380 ساخت آن آغاز شده، اما متأسفانه هنوز در فاز یک است و هیچ پیشرفتی نداشته. از سوی دیگر نداشتن اتوبوس‌های استاندارد و مناسب برای حمل‌ونقل عمومی و مشکلات ترافیکی شهر به دلیل حجم بالای اتومبیل و عدم گنجایش تردد به دلیل پروژه‌های متفاوت نیمه‌کاره نیز بر مشکلات شهری افزوده است. ‌یک مشکل جدی ما الان مدیریت زباله‌های شهری است که از مرحله جمع‌آوری تا سوزاندن زباله‌ها به شکل کاملا غیراصولی دنبال می‌شود. این در حالی است که سوزاندن زباله‌ها هم به‌تازگی شرایط زیستی را در اهواز به‌شدت پرمخاطره کرده است. یکی از استانداردهای مهم شهری، سرانه فضای سبز است که متأسفانه در اهواز به حال خود رها شده. با توجه به اینکه رودخا‌نه کارون از وسط شهر اهواز عبور ‌می‌کند، بنابراین مدیریت فضای سبز در جاده ساحلی هم مبحث بسیار مهمی تلقی می‌شود؛ در‌حالی‌که توجه لازم به این مسئله نشده و حتی اتوبان ساحلی هم از حد فاصل دو پل اصلی شهر (پل غدیر تا پل فولاد) قطع شده و تبدیل به محل جمع‌آوری و تلنبار زباله و نخاله‌های شهری شده است.‌ این در حالی است که بسیاری از شهرهای ایران و جهان با زحمت فراوان آب را به صورت مصنوعی انتقال می‌دهند تا فضاسازی زیبایی را ایجاد کنند، اما در شهر اهواز با وجود رودخانه کارون و وجود این بستر خدادادی، هیچ اقدامی صورت نگرفته و این نعمت زیبا در‌حال‌حاضر پذیرنده پساب‌های بیمارستانی، شهری و صنعتی شده است. مدیریت غیراصولی فاضلاب شهری باعث شده حین عبور از بیشتر نقاط شهری، بوی بسیار متعفن گاز متان و سالفید دی‌هیدروژن به مشام برسد و این موضوع به‌ویژه برای کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر نگران‌کننده است. متأسفانه مشکلات زیست‌محیطی بسیار زیاد است و من ترجیح می‌دهم بیشتر از منظر محیط زیست و تخصص علمی خودم به موضوع بپردازم.

‌در مورد آلودگی هوا چه مسائلی هست که از نظر شما نیازمند توجه است؟

پیش از همه باید به لزوم رعایت استانداردهای محیط زیست جدای از مسائل شهری و اجتماعی اشاره کنم؛ این موارد بسیار مهم و شاخص به‌ویژه در زمینه شاخص‌های توسعه اجتماعی (HDI) هستند و از آنجا که با سلامت و جان افراد در ارتباط هستند، توجه خاصی هم ‌باید به سمت آنها معطوف شود. در اهواز مشکلاتی که از نظر محیط زیست وجود دارد، به چند بخش متفاوت تقسیم می‌شود و بحث آلودگی هوا که شما به آن اشاره کردید، تنها یکی از مشکلات زیست‌محیطی این شهر است.

هوای اهواز از جنبه‌های متفاوتی آلوده می‌شود. یکی از مواردی که به‌شدت روی کیفیت هوای اهواز تأثیرگذار است، مدیریت‌نکردن فلرهای نفتی است که هر ثانیه حجم بالایی از آلاینده‌ها از‌جمله دی‌‌اکسیدکربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، هیدروکربن‌های آروماتیک، فلزات سنگین و... را وارد هوا می‌کنند و این بخش مهمی از آلودگی هوای شهر اهواز (شاید بیش از 70 درصد) را به خود اختصاص داده است.

تا زمانی که راهکاری برای مهار این موارد پیدا نشود، این مسئله به‌شدت بر آلودگی هوای شهر تأثیرگذار خواهد بود؛ بنابراین با توجه به بحث گرمایش جهانی، مخاطرات گازهای آلاینده بر سلامت انسان‌ها را باید جدی‌تر تلقی کرد. توجه داشته باشید که شاید در بیشتر سال‌ها ما کمتر از 10 روز هوای پاک در اهواز داشته باشیم، پس این ضرورت به‌شدت احساس می‌شود که درباره مدیریت این مسئله هم فکر و هم عمل شود.

‌صنایع اطراف اهواز و استان چقدر در این مسئله نقش دارند؟

به‌جز فلرها، صنایعی که در خوزستان و در شهر اهواز هستند نیز نقش بسیار مهمی در آلودگی هوای این شهر دارند. پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌های حرارتی، صنایع فلزی، صنایع نیشکر و بسیاری صنایع دیگر در این زمینه نقش دارند. این در حالی است که متأسفانه و به دور از انتظار در داخل محدوده مصوب شهری اهواز، صنایع فولاد خوزستان و کارخانه کربن ایران قرار گرفته‌اند که البته جزء صنایع بسیار مهم هم هستند. طبیعی است که مراکز مسکونی از آلودگی‌های بسیار جدی آنها متأثر خواهند شد. جدای از بحث آلاینده‌های شاخص هوا، این صنایع مشکلات دیگری را هم از قبیل فلزات سنگین دارند.

‌سرچشمه گرد‌و‌غبار اهواز از کجاست؟

به‌جز بحث فلرها و صنایع، یک سهم مهم آلودگی هوا در اهواز گرد‌و‌غباری است که روز به روز تکرار شده و تواتر و شدت آن بیشتر می‌شود. پیش از سیل دو سال پیش، گرد‌و‌غبار زیاد بود و البته تواتر متفاوتی هم داشت، اما بعد از سیلاب با توجه به اینکه کانون‌های داخلی گرد‌و‌غبار همه پر از آب شدند، تا یک سال به‌هیچ‌وجه خبری از گرد‌و‌غبار در اهواز نبود. بااین‌حال، بعد از آن، وقتی این کانون‌ها دوباره خشک شدند، متأسفانه دوباره گرد‌و‌غبار شروع شد و از سال 1400 (به‌خصوص نیمه دوم سال 1400) ما شاهد گرد‌و‌غبارهای زیادی بوده‌ایم و شدت این مسئله از اسفند سال 1400 تا امروز (تیر 1401) افزایش چشمگیری داشته است؛ به‌طوری‌که ما تقریبا هر هفته مشکل گرد‌و‌غبار را با زمان‌بندی متفاوت داریم.

منشأ گرد‌و‌غبار ممکن است گاهی کشور عراق یا عربستان باشد، ولی مشکل بسیار مهمی که ما در گرد‌و‌غبار اهواز داریم، کانون‌های داخلی گرد‌و‌غبار هستند که پیش‌تر پر از آب بودند و به دلیل عدم مدیریت صحیح الان تبدیل به بسترهای خشک شده‌اند.

‌می‌توانید در این زمینه یک مثال بزنید؟

از‌جمله تالاب هورالعظیم که به دلیل عدم مدیریت صحیح زیست‌محیطی، خشک و با جاده‌کشی این زیستگاه تالابی تکه‌تکه شد. در حال حاضر تالاب هورالعظیم خود یکی از منابع اصلی گرد‌و‌غبار شهر اهواز است. کافی است یک جبهه پرفشار هوا بیاید، همه جا بارندگی می‌شود و اهواز بالعکس خاک می‌شود. البته کانون‌های داخلی دیگری هم در اطراف اهواز هستند اما به وسعت هورالعظیم نیستند و متأسفانه همه آنها با طرح‌های نیمه‌کاره از‌جمله درخت‌کاری و... رها شده‌اند.

‌بحث مالچ‌پاشی در اهواز به کجا رسیده؟

متخصصان بسیاری مالچ‌های مختلفی را در این خصوص پیشنهاد داده‌اند؛ از‌جمله مالچ بیولوژیکی به نام ویناس که از محصولات جانبی صنایع الکل‌سازی است و من هم سال‌ها درخصوص آن تحقیق کردم و اتفاقا مصاحبه کاملی هم از آن گزارش کار شده است. ویناس در کشورهای پیشرفته دنیا به عنوان یک ماده آلی، کاربردهای متفاوتی دارد و بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. خاک اهواز دارای فقر شدید مواد آلی است و استفاده از ویناس در این زمینه از یک سو بافت خاک را مساعد کشت گیاهان ‌می‌کند و از سوی دیگر چسبندگی خاک را افزایش می‌دهد؛ بنابراین می‌توان به راحتی در این زمینه از ویناس بهره برد و با یک مدیریت صحیح بسیاری از کانون‌ها را مهار کرد. البته مدیریت باید بر حسب بافت خاک در کانون‌های متفاوت و در عین حال با در نظر داشتن شرایط فیزیکی و شیمیایی خاک باشد.

‌بنابراین شما معتقد هستید که می‌توان راهکاری اندیشید؟

با قطعیت می‌گویم که می‌توانیم اگر ادارات مربوطه همکاری کنند و از متخصصان امر در هر بخش استفاده کنند. تحقیقات بسیاری در ایران در این زمینه انجام شده و می‌توان بسته به نوع بافت خاک، نوع پوشش گیاهی منطقه و... از روش‌های فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک استفاده و کانون‌ها را تا حد بسیار خوب مهار کرد.

نکته‌ای که باید مدنظر قرار گیرد، این است که در حال حاضر وضعیت محیط زیست خوزستان و مخصوصا اهواز در شرایط بحرانی است و بنابراین باید مانند یک بیمار که در مرحله نهایی است با آن برخورد کرد. جایی برای تردید وجود ندارد و قطعا به‌طور بسیار جدی و بدون اتلاف هیچ زمانی باید شروع به درمان کرد. بایستی ابتدا مشکلات را اولویت‌بندی کرد و با توجه به مشکلات بسیار جدی درخصوص آلودگی هوای خوزستان، سریع نسبت به این مسائل اقدامات را آغاز کرد.

‌مسئله آب و کم‌آبی‌ها چقدر در اهواز تأثیرگذار بوده است؟

یک مشکل بزرگ که مردم اهواز با آن مواجه هستند، مشکل آب است که البته به‌شدت هم آلوده است. دلیل آن یکی ورودی پساب صنایع است که متأسفانه تصفیه فاضلاب را به صورت درست و اصولی انجام نمی‌دهند، بنابراین آب جدای از پارامترهای شاخصی مانند بالابودن 

The biochemical oxygen demand (BOD) و The chemical oxygen demand (COD) دارای فلزات سنگین هم هست و این آلاینده‌ها به این شکل وارد آب می‌شوند و آب را آلوده می‌کنند. آبی که برای کشاورزی در اهواز به کار برده می‌شود، با وجود این فلزات سنگین و آفت‌کش‌ها به دلیل بحث تجمع بیولوژیکی وارد محصولات غذایی هم می‌شود. در بحث آلودگی آب، جدا از پارامترهای اصلی که متأسفانه در اغلب موارد و ایستگاه‌ها مقدار آنها بالا به دست می‌آید، آلودگی با فلزات سنگین هم هست که در جایی مانند رودخانه کارون یک دغدغه جدی محسوب می‌شود و قابلیت انتقال به محصولاتی مانند برنج، گندم و... را دارد. از سوی دیگر در پژوهش‌هایی که ما داشته‌ایم، در آب شرب اهواز متأسفانه میکروب Escherichia coli مشاهده کردیم و این مسئله نگران‌کننده است.

‌وضعیت خاک چگونه است؟ به‌طور قطع این مسائل بر خاک هم بی‌تأثیر نیست.

بله، طبیعی است که این نوع آلاینده‌ها بر خاک هم اثرگذار خواهند بود و به این طریق حتی وارد زنجیره غذایی هم می‌شوند. خاک پذیرنده نهایی آلودگی‌هاست و قطعا این آلودگی‌ها به خاک هم خواهند رسید. در خیلی از پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی که ما انجام دادیم، مقادیری از فلزات سنگین را در برنج‌های پایین‌دست رودخانه کارون مشاهده و ثبت کرده‌ایم. باید اشاره کنم که حتی ارزیابی ریسک سرطان‌زایی و غیرسرطان‌زایی هم انجام شده اما نتایج متأسفانه نتایج مطلوبی نبوده است.

جز این موارد آیا مورد دیگری هم هست؟

متأسفانه بله. یکی از مسائلی که به‌تازگی به مشکلات قبلی اضافه شده، بحث زباله‌سوزی در شهر است. البته این کار پیش‌تر هم انجام می‌شد اما نه با این دفعات و تکرار، اما به‌تازگی بالاخص در یک ماه گذشته این مسئله با شدت بیشتری دغدغه‌ساز شده و متأسفانه به قدری شدت دود بالاست که گاهی حتی نفس‌کشیدن و استراحت در داخل خانه‌ها هم سخت می‌شود.

متأسفانه به دلیل سوزاندن زباله‌های شهری در شهر اهواز با تکرار و تداوم بالا، شب‌ها آلودگی هوا و بوی بسیار نامطبوع در سطح شهر پخش شده و مسبب سلب آرامش و استراحت مردم و تهدید بسیار جدی سلامت افراد شده است. همان‌گونه که گفتم، در یک ماه اخیر بروز و شدت این مسئله و تکرار آن بسیار زیاد شده به‌طوری‌که حتی چندین شب مکرر این اتفاق می‌افتد و گاه ممکن است پس از یک روز وقفه مجدد تکرار شود. زمان اتفاق مذکور بسیار طولانی است و معمولا از 11 شب تا 6 صبح با غلظت دود بسیار زیاد به وقوع پیوسته و به‌شدت آزاردهنده است.

با عنایت به گرمای شهر اهواز و لزوم استفاده تمامی افراد از وسایل خنک‌کننده، دود منتشر‌شده با شدت و غلظت بالا در فضاهای بسته اماکن مسکونی وارد شده و متأسفانه حتی ماندگاری بالایی در فضاهای بسته دارد؛ چرا‌که با توجه به گرمای هوا تهویه مناسب صورت نمی‌گیرد و همین امر مخاطرات مسئله را خصوصا در زمان خواب افراد به‌شدت افزایش می‌دهد.

آیا شما این مسئله را از طریق شهرداری هم پیگیری کرده‌اید؟

بله من بارها مورد را از طریق شهرداری پیگیری کردم اما متأسفانه اقدام خاصی نشد و مورد را به سوزاندن زباله‌های فضای سبز و پارک‌ها به‌صورت محلی مرتبط دانستند که کاملا اشتباه است؛ چرا‌که حجم آلودگی و دود بسیار زیاد بوده و تمام شهر را بر اساس بازدیدها، تحت تأثیر قرار می‌دهد.

ضررها و آسیب ناشی از آن را بیشتر توضیح دهید.

یکی از آلاینده‌های بسیار مهم بر اثر سوزاندن زباله‌های شهری، دی‌اکسین‌ها هستند و سوزاندن زباله‌های شهری به عنوان مهم‌ترین منبع ایجاد دی‌اکسین‌ها مطرح شده است. دی‌اکسین‌ها یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های آلی پایدار (POPs: Permanent Organic Pollutants) هستند که در همایش استکهلم معرفی شدند. این آلاینده‌ها می‌توانند در منابع وسیع انتشار یافته و حتی وارد زنجیره غذایی شوند. دی‌اکسین‌ها از جمله سمی‌ترین مواد هستند که مواجهه با این ترکیبات باعث ایجاد سرطان، اختلالات ایمنوتوکسیسیتی و ایجاد اختلال در رشد کودکان با توجه به تأثیرات و اختلال بر روی هورمون‌ها در انسان می‌شوند. ضمن اینکه با توجه به خاصیت تجمع‌پذیری این گروه از آلاینده‌ها (Bio-Accumulation) علاوه بر ایجاد اثرات حاد (تأثیرات عصبی) می‌توانند باعث ایجاد اثرات مزمن از جمله تأثیر بر اندام‌های هدف مانند کبد و کلیه، تأثیر بر سیستم ایمنی، سیستم عصبی، سرطان‌زایی، ایجاد اختلالات گوارشی، اختلالات هورمونی، اثرات رفتاری عصبی، اختلالات متابولیک، استرس اکسیداتیو، اثر بر دستگاه تولید مثلی و... شوند.

سوزاندن زباله از جمله مواردی است که در دنیا منسوخ شده و با توجه به روش‌های استاندارد و دستورالعمل‌های مدیریت پسماند، زباله‌های شهری را می‌توان به‌راحتی و با بهره‌گیری از دانش موجود و متخصصین امر مدیریت کرد و از مشکلات جانبی هم پرهیز کرد. می‌توان با اقدامات راهبردی به مدیریت پسماند پرداخت و از روش‌های مختلف مانند تهیه کمپوست و حتی تولید برق از بیوگاز استفاده کرد.

با توجه به وجود آلاینده‌های صنعتی و ریزگردهای مداوم در شهر اهواز به‌طور قطع و یقین ظرفیتی برای زباله‌سوزی نیست و در‌صورتی‌که این وضعیت تداوم داشته باشد و اقدامی جهت پیگیری کیفی و بهبود سلامت هوای خوزستان انجام نشود، سلامت مردم به شدت مورد مخاطره قرار خواهد گرفت و غیرقابل سکونت خواهد بود.

قانون هوای پاک در این زمینه چه نظری دارد؟

طبق قانون هوای پاک، زباله‌سوزی در شهرها به‌هیچ‌وجه نباید انجام شود و با توجه به اینکه ما انواع آلاینده‌ها را در خوزستان داریم، این مسئله همراه با آنها اثرات هم‌بیشی یا سینرژیسم را ایجاد ‌می‌کند و مخاطرات را به‌مراتب بیشتر خواهد کرد و دغدغه جدی برای کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر محسوب می‌شود. نباید از یاد برد که با توجه به اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده 20 قانون هوای پاک مجلس شورای اسلامی زباله‌سوزی به این شکل ممنوع است.

همه این مسائل موضوعات نگران‌کنندهای هستند؛ اما آیا راهکاری برای حل این معضلات به نظرتان می‌رسد؟

در مورد مسائل زیست‌محیطی همیشه باید این دقت را داشته باشیم که سرعت عمل و در‌عین‌حال اتکای به نیروهای متخصص بالاخص دانشی که سال‌ها در دانشگاه‌ها برای آن هزینه شده؛ یک راهکار مؤثر است. اگر ما مشکلات زیست‌محیطی از این دست را مطرح می‌کنیم، دلیل آن اهمیت زمان در مدیریت است. برای مثال در مورد هورالعظیم الان که سال‌ها گذشته شاید نتوان آن را به شرایط اولیه بازگرداند اما مهم است که قوانین زیست‌محیطی با پیگیری و جدیت اجرائی شوند. درخصوص یکسری موارد مانند بحث گرد و غبار در کانون‌های داخلی می‌توان از افراد متخصص که در این زمینه کار کرده‌اند و مالچ‌های متعددی طراحی کرده‌اند؛ دعوت به کار و هم‌فکری کرد. در ‌خصوص بحث زباله‌سوزی قطعا متخصصینی که در این حوزه در کشور داریم، می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند. تخصص مدیریت صحیح پسماند در کشور هست و بر همین اساس راهکاری بسیار مؤثر و بهتری را می‌توان پیشنهاد داد که جایگزین زباله‌سوزی شود.

اشاره شما به چه جایگزین‌هایی است؟

ببینید از زباله‌های شهری می‌توان بیوگاز تولید کرد چنانچه در کشورهای دیگری هم این اتفاق رخ داده و با تولید بیوگاز حتی برق تولید کرده‌اند در نتیجه ما هم می‌توانیم زباله را به یک منبع خوب در خصوص انرژی تبدیل کنیم. زباله مشکل نیست بلکه یک گزینه است و اگر بتوانیم از آن بهتر استفاده کنیم، نه‌تنها سود خواهیم برد بلکه حتی جان افراد را هم دیگر به خطر نخواهیم انداخت.

و سخن آخر؟

من باور دارم که با وجود همه این مشکلات زیست‌محیطی در اهواز راهکار و راه‌حل‌هایی وجود دارد. دانشگاه‌های تخصصی در حوزه محیط زیست سال‌ها در این زمینه مطالعه و تحقیق کرده‌اند و اگر امروز به دانش در این زمینه اعتماد کنیم، به‌طور قطع می‌توان مشکلات زیست‌محیطی را هم با علم روز و همیاری و مشارکت بهتر مدیریت کرد.