متهم در دادسرا چه حقوقی دارد؟

برای بررسی حقوق متهم در دادسرا باید بدانیم که در رویه دادرسی کیفری طرفین دعوی دارای حقوقی هستند که مراجع قضائی باید آنها را رعایت کنند تا بتوان جلوی رسیدگی‌های غیرقانونی را گرفت. برای اینکه حقوق فرد تحقق یابد، نیاز است به دو امر توجه داشته باشیم؛ در ابتدا امنیت افراد در برابر هر تعرض غیرقانونی تضمین شود و همچنین امنیت شهروندان بر اساس حفظ حقوق و آزادی‌های افراد تضمین می‌شود. افراد باید به حقوق مادی و معنوی هم احترام بگذارند؛ همچنین دولت باید نقش خود را در زمینه ایجاد امنیت برای مردم از طریق وضع قانون به‌خوبی ایفا کند. دولت موظف است به حقوق و آزادی‌های شهروندان تعرض نکند.

بنا بر حقوق متهم در دادسرا اصل بر این است که کسی مرتکب جرمی می‌شود در ابتدا بیگناه فرض شود. بنابراین در ابتدای امر فرد مجرم نیست. 

مطابق قانون اساسی و همچنین در مواد میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و اعلامیه جهانی حقوق بشر باید مجرمیت فرد محرز شود. از دسته موارد حقوق متهم در دادسرا این است که برای کشف‌کردن جرم و انجام‌دادن تحقیقات باید براساس قانون باشد. با توجه به اصل قانونی‌بودن جرایم و مجازات‌ها، اشخاص را زمانی می‌توانیم مجازات کنیم که در قانون برای آن عمل، مجازاتی یا اقدامات تأمینی در نظر گرفته شده باشد.

فردی که مطابق قانون آیین دادرسی کیفری متهم شناخته می‌شود، در دادسرا یک‌سری حقوق دارد که باید رعایت شود.

بنا بر ضرورت عقلی یکی از موارد حقوق متهم در دادسرا زمانی است که مأمور بخواهد متهم را جلب بکند. متهم حق دارد از مأمور مدارک شناسایی وی و همچنین دستور قضائی را که به موجب آن می‌خواهند وی را دستگیر کنند مطالبه کند. متهم باید بداند که هیچ‌یک از ضابطان دادگستری نمی‌تواند بدون مجوز قضائی به منزل وی وارد شود و آنجا را بازرسی کند. این مورد را به‌صراحت در مواد ۹۶ و ۹۷ قانون آیین دادرسی کیفری بیان می‌کند. یکی از موارد حقوق متهم در دادسرا احضارکردن متهم است که باید از طریق احضارنامه باشد و از طرق دیگر امثال تلفن امکان‌پذیر نیست. قابل ذکر است معمولا قبل از احضار نمی‌توان متهم را جلب کرد. برای اینکه بتوان متهم را جلب کرد باید در روز انجام شود مگر در موارد خاص.

همچنین با توجه به بندهای ۴ و ۵ ماده واحده قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی متهم حق دارد توقع داشته باشد مراجع قضائی با احترام با او رفتار کنند. قابل توجه است از حقوق متهم در دادسرا این است که ضابطان دادگستری حق ندارند فرد متهم را بازداشت کنند، مگر مرتکب جرم مشهود شده باشد و در نهایت باید به مقام قضائی اطلاع بدهند. با این حال متهم باید ظرف ۲۴ ساعت از اتهام خود مطلع شود.

بعد از آنکه مأمور متهم را دستگیر کرد، حقوق متهم در دادسرا در مرحله‌ بازجویی این است که متهم بخواهد خانواده او را از وضعیتش مطلع کنند تا در صورت لزوم برای او وثیقه یا کفالت جهت آزادی او آماده کنند. این مورد در قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی بیان شده است. همچنین از حقوق متهم در دادسرا این مورد است که از قاضی دادسرا تقاضا کند برای وی تفهیم کند به چه اتهامی و دلایلی جلب شده است، چراکه بنا بر قاعده تفهیم اتهام، متهم حق دارد قبل از شروع تحقیقات از ماهیت جرمی که مرتکب شده و بابت آن بازداشت شده است، مطلع شود تا بتواند از خود دفاع کند.

قانون آیین دادرسی کیفری در مواد ۱۸۵ و ۱۸۶ بیان کرده است که از حقوق متهم در دادسرا این است که فرصت داشته باشد وکیل خوب انتخاب کند یا با وکیل خود ارتباط پیدا کند. متهم حق دارد همراه یک وکیل نزد مقام تحقیق‌کننده برود. قابل توجه است که باید تحقیقات در حضور وکیل باشد، مگر مواردی باشد که بازپرس حضور وکیل را ضروری نداند که برای این امر باید دادستان تصویب کند و در نهایت باید اجازه این کار را از دادگاه صالح کسب کرد. مطابق بند سه ماده 14 میثاق از حقوق متهم در دادسرا این است که درصورتی‌که فرد برای خود وکیل انتخاب نکند، دادگاه برای شخص، وکیل تعیین می‌کند که هزینه‌ای برای متهم ندارد و نیاز نیست حق‌‌الوکاله پرداخت کند.

 مطابق ماده ۱۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری درصورتی‌که برای متهم قرار بازداشت در نظر گرفته شود، حقوق متهم در دادسرا اعتراض‌کردن به قرار بازداشت به مدت ۱۰ روز است. در این صورت مرجع بالاتر در وقت فوق‌العاده به آن رسیدگی می‌کند. براساس تبصره ماده ۱۳ و ماده ۱۳۷ قانون آیین دادرسی کیفری در شرایطی که قرار التزام یا کفالت یا وثیقه برای متهم صادر شد، وی می‌تواند کفیل متمکنی را معرفی کند یا وثیقه‌ای را تودیع کند و در این صورت سریع آزاد شود. در صورتی که متهم به‌طور غیرقانونی بازداشت شود، می‌تواند مطابق بند ۵ ماده ۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی از مراجع ذی‌نفع جبران خسارت مطالبه کند. مطابق بند 5 ماده 9 میثاق بسیاری از کشورها جبران خسارت افرادی را که در بازداشت یا حبس بوده و بعدا بی‌گناه شناخته شده و برائت حاصل کرده‌اند، پذیرفته‌‌اند. قابل ذکر است هرگونه تصمیمی که برای متهم گرفته می‌شود، از جمله قرار‌ها، ابلاغ و تفهیم‌کردن آنها از حقوق متهم در دادسرا است.

براساس ماده ۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر هیچ شخصی را نمی‌توان شکنجه کرد. همچنین نمی‌توان فردی را بدون رضایتش تحت آزمایش‌های پزشکی قرار داد. درصورتی‌که در زمان ارتکاب جرم متهم مجنون شود، در صورت ضرورت و بنا بر نظر پزشک قانونی می‌توان متهم را به مراکز درمانی منتقل کرد.

فرد متهم می‌تواند از قاضی دادسرا بخواهد که از شاهدهای شاکی سؤال‌هایی را بپرسد تا شاید بی‌گناهی‌اش ثابت بشود. در نهایت پس از به‌پایان‌رسیدن مرحله تحقیقات مقدماتی متهم می‌تواند پرونده خود را مطالعه کند.

در جرایم تعزیرات ۶ تا ۸ در صورتی که شاکی نداشته باشد یا گذشت کرده یا جبران خسارت کرده یا موافقت بزه‌دیده را گرفته باشد یا در مدت معینی ترتیب پرداخت آن را داده باشد، همچنین متهم سابقه محکومیت مؤثر کیفری نداشته باشد، دادستان بعد از موافقت متهم با گرفتن یک تأمین متناسب، مجازات را به مدت شش ماه تا دو سال تعلیق می‌کند.