شانگهای؛ نقطه عطف تاریخ دیپلماسی ایران

1- عضویت کامل ایران در سازمان همکاری‌ شانگهای، نقطه عطفی در تاریخ دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود که می‌تواند سرآغاز تحرکات و تحولات جدیدی در سیاست خارجی کشورمان باشد. مهم‌تر اینکه این رویداد مهم در شهری رقم می‌خورد که بخشی از تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران است. «سمرقند»، میزبان نشست رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، در تاریخ ایرانی از جایگاه بالایی برخوردار است و از این به بعد، این شهر با اصالت ایرانی، مبدأ روند جدیدی در نقش‌آفرینی کشورمان در عرصه بین‌المللی خواهد بود. در واقع، چنین رخدادی در سمرقند ازبکستان، یک نوع پیوند بین تاریخ و نقش‌آفرینی بین‌المللی ایرانی است که باید آن را به فال نیک بگیریم.

2- ایران کشوری بین‌المللی است و همه مختصات و شاخص‌های بین‌المللی‌بودن را در خود جای داده است. همین مسئله سبب شده که از گذشته، این سرزمین باستانی همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ جهانی قرار بگیرد. متأسفانه در طول دهه‌های گذشته این جایگاه، ایران را بیشتر در موقعیت «تأثیرپذیری» از روندها و متغیرهای بین‌المللی قرار داده است. متغیرهای واقعی قدرت، شامل ابعاد نظامی، اقتصادی و سیاسی به‌طور مؤثر در جایگاه بین‌المللی ایران تأثیرگذار بوده و همین مسئله سبب شده که کشورمان همواره در زمره یکی از بازیگران فعال در عرصه جهانی محسوب شود که این مسئله همچنان هم ادامه دارد.

3- یکی از متغیرهای مهم سیاسی که مقوم نقش‌آفرینی و جایگاه بین‌المللی کشورها به شمار می‌آید، حضور در نهادها و مجامع بین‌المللی است که در دهه‌های اخیر به لحاظ سیاسی و اقتصادی از اهمیت زیادی برخوردار شده است. در حال حاضر نهادهای بین‌المللی فعال به دو دسته «سنتی» و «جدید» تقسیم می‌شوند. نهادهای سنتی مانند سازمان ملل متحد، جنبش غیرمتعهدها و سازمان‌های تخصصی وابسته و غیروابسته به سازمان ملل و اتحادیه‌های منطقه‌ای در حال حاضر بنا بر ملاحظات و اهداف تعیین‌شده فعالیت‌های مشخص و ثابتی را انجام می‌دهند. اما برخی از سازمان‌ها و نهادهای جدید متناسب با تحولات و روندهای بین‌المللی یا با هدف تغییر آن شکل گرفته یا در حال شکل‌گیری هستند. در زمره آنها می‌توانیم به «سازمان همکاری‌ شانگهای»، «گروه 20» و «بریکس» اشاره کنیم. این دست از سازما‌ها هم در شرایط کنونی و هم در آینده، عامل پویایی و تغییر و تحول در نظام بین‌المللی به شمار می‌آیند و حضور در آنها به‌طور قطع به پویایی بین‌المللی اعضای این نهادها کمک خواهد کرد.

4- میان این سازمان‌های جدید، سازمان همکاری شانگهای با توجه به نقشی که آسیا و کشورهای آسیایی در نظام جدید سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی دارند از اهمیت بالایی برخوردار است. این سازمان به نقش هم‌افزایی ظرفیت‌ها و توانمندی‌های سیاسی اقتصادی و نظامی کشورهای آسیایی کمک می‌کند و سبب می‌شود آسیا و کشورهای آسیایی با تجمیع ظرفیت‌های خود با قدرت بیشتر در روند تثبیت جایگاهشان در عرصه بین‌المللی ظاهر شوند و معادلات و نظم نظام بین‌المللی را متناسب با روندهای جدید و اراده قدرت‌های جدید و نوظهور در عرصه سیاسی و اقتصادی رقم بزنند. به نظر می‌رسد با حضور کشورهایی همچون چین، هند و روسیه در این سازمان می‌توان برای آن جایگاه تأثیرگذاری بالایی را در تحولات نه‌تنها آسیا بلکه در سایر کشورهای جهان قائل شد.

5- ایران که در سال‌های اخیر رویکرد نگرش به شرق را در مناسبات خارجی خود تقویت کرده است، با حضور در این سازمان هم از ظرفیت‌ها و امتیازات ترجیحی آن در فرایند قدرت‌یابی در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای استفاده می‌کند و هم جایگاه خود را در معادلات فراآسیایی و اوراسیایی تقویت خواهد کرد. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که عضویت ایران در پیمان شانگهای در کنار امضای اسناد همکاری‌های بلندمدت با قدرت‌های آسیایی مانند چین و هند و حتی روسیه که یک قدرت اوراسیایی است دیده شود. موضوعی که می‌تواند مقوم اسناد همکاری‌های بلندمدت باشد. ایران در چارچوب این سازمان، اهداف و منافع سیاسی، اقتصادی و امنیتی خود را در کنار کشورهای بزرگ عضو این سازمان که دارای اسناد همکاری‌های بلندمدت است دنبال کند که فرصت خوبی برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های آسیایی در نقشه قدرت‌یابی ایران در عرصه بین‌المللی به حساب می‌آید.

6- نگاه ایران به سازمان همکاری‌ شانگهای نباید نگاه صرف سیاسی و تشریفاتی باشد. این امر در گذشته کاملا مشهود بوده و ایران حضور خود را در برخی نهادهای بین‌المللی صرفا از زاویه «سیاسی» و «تشریفاتی» دنبال می‌کرد. ایران کشوری در‌حال‌توسعه است و در حال حاضر مهم‌ترین مسئله آن توسعه اقتصادی و جبران عقب‌ماندگی‌های توسعه‌ای است که به‌خصوص در یک دهه گذشته تحت تأثیر تحریم‌ها از مسیر و اهداف توسعه‌ای دور مانده است. اولویت ایران از عضویت در پیمان شانگهای و دیگر مناسبات آسیایی باید بهره‌برداری اقتصادی و توسعه‌ای از این ظرفیت‌ها باشد. آسیا و کشورهای آسیایی به عنوان قدرت‌های نوظهور، از ظرفیت‌های بالای توسعه‌ای و اقتصادی برخوردار هستند که ایران به خوبی می‌تواند بخشی از این ظرفیت‌ها را با توجه به جذابیت‌ها و توانایی‌هایی که در اختیار دارد در چارچوب سازمان همکاری شانگهای جذب کند و در این فرایند، تقویت قدرت اقتصادی خود برای پایداری و نقش‌آفرینی در معادلات اقتصادی آسیا و جهان را دنبال کند. هم‌اکنون اولویت ایران گسترش مناسبات اقتصادی و توسعه‌ای با قدرت‌های نوظهور است که کشورهای آسیایی مانند هند، کره‌جنوبی، چین، مالزی، تایلند و اندونزی و دیگر کشورهای آسیایی و حتی روسیه در زمره آن محسوب می‌شوند. ایران باید از عضویت در سازمان همکاری‌ شانگهای درصدد بهره‌گیری از ظرفیت‌های اقتصادی و توسعه‌ای این کشورها برآید؛ چراکه در صورت برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری، مسیر توسعه اقتصادی ایران می‌تواند از مسیر این سازمان تسهیل و تسریع شود.