دیپلماسی پنهان بین تهران و آژانس در جریان است؟

شرق: از زمانی که گروسی به وین بازگشته است، با گارد باز، مواضع مثبتی را از جریان دیدارها و توافقاتش با مقامات ایران مطرح کرده است؛ هم در نشست خبری شنبه‌شب، هم در سخنرانی افتتاحیه نشست شورای حکام و نیز در کنفرانس خبری روز گذشته (دوشنبه) که پس از اولین روز نشست صورت گرفت، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سعی کرد نسبت به آینده خوش‌بین باشد. با رصد تحولات در 72 ساعتی که از بازگشت گروسی به مقر آژانس می‌گذرد و نیز عدم برخورد تند با پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در اولین روز نشست به نظر می‌رسد ناظران و تحلیلگران نیم‌نگاه جدی نسبت به روند همکاری‌های تهران دارند.

  در اولین  روز نشست شورای حکام چه گذشت؟

ظهر دیروز (دوشنبه) نشست فصلی شورای حکام با سه دستور کار شامل بررسی پیمان «آکواس» (AUKUS) مربوط به توافق ساخت زیردریایی‌های هسته‌ای برای استرالیا از سوی انگلیس و آمریکا، برنامه هسته‌ای ایران و رسیدگی به موضوع ایمنی، امنیت و پادمان‌های هسته‌ای در اوکراین، کار خود را آغاز کرد. البته یک روز قبل از نشست به روال معمول، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با انتشار اطلاعیه‌ای، جزئیاتی را درباره برگزاری نشست آتی شورای حکام آژانس بیان کرد. طبق اطلاعیه منتشر‌شده یکشنبه در وبگاه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نشست شورای حکام آژانس ششم مارس (۱۵ اسفند) در وین، ساعت ۱۰:۳۰ به وقت محلی وین با قرائت بیانیه آغازین رافائل گروسی، مدیر کل آژانس آغاز می‌شود و تا ۱۰ مارس (۱۹ اسفند) ادامه خواهد داشت. در اطلاعیه مذکور هم قید شد که موضوع راستی‌آزمایی و نظارت در ایران ذیل قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل و اجرای توافق پادمانی آژانس با ایران از موضوعات در دستور کار این دوره از نشست شورای حکام خواهد بود.

با شروع‌به‌کار نشست رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در سخنرانی خود با اشاره به حذف برخی دوربین‌های نظارتی آژانس اتمی در ایران عنوان کرد: «این نهاد نزدیک به 9 ماه است که به دلیل نصب‌نبودن تجهیزات نظارتی قادر به انجام فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت بر اجرای برجام درباره تولید و موجودی سانتریفیوژها، روتورها، آب سنگین و کنسانتره سنگ اورانیوم (UOC) نبوده است».

بنا بر گزارش وب‌سایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مدیر کل در ادامه به گفت‌و‌گوهای روز شنبه خود با رئیس سازمان انرژی اتمی ایران اشاره کرد و از ضرورت‌ها برای دسترسی بیشتر آژانس برای ادامه اقدامات نظارتی و راستی‌آزمایی جدی‌تر گفت. گروسی در ادامه روی رسیدن به یک روند مشترک با تهران مانور داد و خاطرنشان کرد: «دستیابی به روند نظارتی بسیار مهم خواهد بود؛ زیرا به آژانس اجازه می‌دهد تا در صورت ازسرگیری اجرای تعهدات هسته‌ای ایران تحت برجام، شروع به ایجاد یک خط پایه جدید ضروری کند».

مدیر کل آژانس اتمی همچنین به این مهم نیز اشاره کرد که اکنون مشتاقانه منتظر بحث‌های فنی بعدی و اجرای سریع و کامل تضمین‌های ایران و بیانیه مشترک من و اسلامی، معاون رئیس‌جمهور ایران است. پیرو همین اشتیاق گروسی، او به بیانیه مشترک روز شنبه با تهران گریزی زد و یادآور شد که این بیانیه مشترک را به‌عنوان ضمیمه آخرین گزارش من درمورد توافق‌نامه پادمانی NPT با جمهوری اسلامی ایران که در پیش‌روی شماست، خواهید دید.

این دیپلمات هسته‌ای با ادعای اینکه «ایران بدون اطلاع قبلی» در ماه ژانویه تغییر درخورتوجهی را در اطلاعات مربوط به طراحی اعلام‌شده برای کارخانه غنی‌سازی سوخت فردو (FFEP) اعمال کرد، مدعی شد که این، برخلاف تعهدات ایران ذیل توافق‌نامه پادمانی بود. او در همین راستا به اوج‌گیری نظارت‌ها پرداخت و تصریح کرد که پس از گفت‌وگوهای بین ایران و مقامات آژانس، ایران تأیید کرد که افزایش بیشتر دفعات و شدت فعالیت‌های راستی‌آزمایی آژانس اتمی در FFEP، همان‌طورکه از سوی آژانس اطلاع داده شده است را تسهیل خواهد کرد. رئیس دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل با طرح این ادعا که آژانس اتمی به‌علاوه در تأسیسات فردو ذرات اورانیوم با غنای بالا را در سطوح غنی‌سازی بسیار فراتر از سطح غنی‌سازی اعلام‌شده از طرف ایران پیدا کرده است، اذعان کرد که آژانس و ایران گفت‌وگوهای فنی را برای روشن‌شدن کامل این موضوع آغاز کرده‌اند.

او در بخش پایانی اظهارات خود درباره ایران خاطرنشان کرد: «من از تضمین‌های سطح بالای ایران مبنی بر اینکه مایل است فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارتی مناسب بیشتری را اجرا کند و با آژانس برای حل مسائل پادمانی باقی‌مانده، از جمله موارد مربوط به سه مکان اعلام‌نشده که آژانس در آنها ردی از ذرات اورانیوم پیدا کرده است، همکاری کند، استقبال می‌کنم. با استناد به روح بیانیه مشترک، من مشتاقانه منتظر شرکت در گفت‌گوهای فنی با ایران، همان‌طورکه توافق کرده‌ایم، هستم. ما کار مهمی در پیش داریم».

  نشست خبری  و تکرار  امیدواری‌های  آقای  مدیر کل

نشست خبری رافائل گروسی طبق برنامه پس از نشست اعضای شورای حکام در مقر آژانس برگزار شد. مدیر کل در مجموع ضمن ادامه خوش‌بینی‌های خود از سفر به ایران، سعی کرد فضای مثبتی را از روند تعامل با تهران درباره روند اختلافات پادمانی برای رسانه‌ها و افکار عمومی ترسیم و تبیین کند. گروسی در پاسخ به جزئیات مشخص در توافق با ایران گفت: «درباره اجرای توافق پادمانی در فردو، در سفر پیشین به تهران درباره برخی مسائل توافق کرده بودیم که نیاز به تأیید داشت. برخی مسائل وجود داشت که اختلافاتی بر سر آن داشتیم که بالاخره ایران خواسته ما را درک کند؛ اینکه ارزیابی فنی لازم برای بالا‌بردن سطح ارزیابی و بازرسی‌ها در این محل چه بوده است».

البته مدیر کل آژانس نقدی به تهران زد و گفت: «هیچ‌وقت انتظار ایجاد خللی در ظرفیت بازرسی‌ها در ایران به روال سابق‌شان را نداشته است». از‌این‌رو گروسی برای روشن‌شدن اینکه به چه ترتیبی مجددا روند نظارت‌ها از سوی آژانس از سر گرفته شود، راهی تهران شد. به گفته او، «این بخشی از مباحثات فنی بعدی آژانس به دنبال سفر اخیرش به ایران خواهد بود». با ذکر این نکته، گروسی به نکته مهمی اشاره کرد و تأکید داشت که تیم فنی آژانس به‌زودی به ایران سفر خواهد کرد تا به این موضوع (نحوه آغاز نظارت‌ها) رسیدگی کند.

گروسی در ادامه در پاسخ به اینکه آیا اطمینان دارد که ایران به تعهداتش نسبت به ارائه اطلاعات بیشتر به آژانس عمل خواهد کرد و آیا این شامل ایجاد دسترسی‌های لازم به همه اطلاعات، افراد و محل‌ها خواهد شد که گروسی پیش‌تر در کنفرانسی خبری در وین به آن اشاره کرده بود یا صرفا این یک توافق برای برگزاری نشست‌های بعدی است، به این نکته اشاره کرد که توافقی برای بحث‌ مطرح نیست؛ چرا‌که از نگاه گروسی، آژانس حدود سه سال است که با تهران وارد بحث و گفت‌وگو شده است؛ بنابراین به نظر او، آژانس به توافقی برای تداوم بحث‌های قبلی نیاز ندارد. با این نگرش، گروسی روی پیش‌رفتن در مسیر تعامل با تهران برای رسیدن به نتایجی ملموس شامل همه موارد اختلافی تأکید کرد.

گروسی در ادامه کنفرانس خبری نسبت به سؤالی درباره بیان فهرستی از نام افراد، تأسیسات و اماکن هسته‌ای و نیز دیگر موارد مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای ایران نظیر مواد غنی‌شده تصریح کرد که این موضوع طبق توافق پادمانی نه‌فقط با ایران، بلکه میان هر کشوری با آژانس، محرمانه است. البته مدیر کل در ادامه به این نکته هم اشاره کرد که «هنوز بسیاری از موضوعات هستند که آژانس ممکن است در روند نظارت نادیده بگیرد؛ چون وقتی تعامل با تهران شروع شود و از چیزی بازدید کنیم، از مواد یا تجهیزاتی نمونه‌برداری‌های محیطی انجام دهیم، این خود باعث برگزاری دیدارهای دیگر و انجام بازرسی از محل‌های دیگری خواهد شد؛ بنابراین گروسی در پایان به ذکر این جمله بسنده کرد که‌ «واقعا فراهم‌کردن فهرستی که شامل جزئیات افراد،‌ محل‌ها و تاریخ‌های این روند باشد، غیرممکن است». البته این دیپلمات ارشد هسته‌ای به موازات خودداری از ارائه توضیحات بیشتر درباره موارد توافق‌شده با ایران، به این موضوع پرداخت که ممکن است محل‌ها و فهرست‌هایی از اسامی وجود داشته باشد که مفید باشند» بنابراین از منظر گروسی، آژانس در مواقع به‌خصوصی ارزیابی‌های لازم را انجام خواهد داد، اما او تصریح کرد که به روال سابق، اگر ببینیم در این روند با تهران راه به جایی نمی‌بریم و چیزی دستگیرمان نمی‌شود، آن را گزارش می‌کنیم. مدیر کل بار دیگر بر محرمانه‌بودن اسامی مواردی که میان آژانس و ایران برای بازرسی‌های بعدی توافق شده است، تأکید کرد.

مدیر کل آژانس در ادامه با اشاره به اینکه میان ایران و آژانس بر سر رسیدن به پاسخ‌های مشخص و قطعی تفاهم وجود دارد، گفت: «آنها پاسخ‌هایی به ما ارائه کرده‌اند. ما پس از ارزیابی‌ به این نتیجه رسیدیم که از لحاظ فنی موثق نبوده‌اند. بنابراین یک دور باطلی در اینجا وجود داشت. اما در حال حاضر فرصت این ایجاد شده است که از این دور فاصله بگیریم. ما سعی می‌کنیم کارمان را به بهترین شکل انجام دهیم و مطمئنم گفت‌وگوهایمان ادامه خواهد داشت».

گروسی به تبیین تفاوت سفر چند روز اخیر به تهران با سفرها و گفت‌وگوهای پیشینش هم پرداخت و بیان کرد که تفاوت‌های زیادی بین این سفر و سفرهای قبلی وجود داشت. چون به باور مدیر کل، اولین باری بود که گفت‌وگویی جدی با رئیس‌جمهور ایران درباره موضوع هسته‌ای صورت گرفت. این دیپلمات ادامه داد که روند دیدارهایش اهمیت بسیاری داشته است. چون فرصت این را داشتم که درباره تصورم از نحوه کارمان با ایران صحبت کنم. البته از دید گروسی در سیاست بین‌المللی و به طور کلی در سیاست، گفت‌وگو با تصمیم‌گیران، فارغ از نتیجه، بسیار متفاوت است. او با اشاره به نتایج سفرش به تهران، گفت که «آژانس در فردو خواهد توانست تقریبا هر روز بازرسی انجام دهد. مدیر کل رایزنی‌ها در تهران و توافق‌های انجام‌شده را «گامی در مسیر درست» تلقی کرد.

مدیر کل آژانس در ادامه این کنفرانس خبری در پاسخ به اینکه با توجه به انتقاد بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی از او به دلیل اظهاراتش مبنی بر «غیرقانونی‌بودن» هرگونه تهدید علیه تأسیسات هسته‌ای ایران، تحت چه شرایطی حمله اسرائیل یا هر کشور دیگری به تأسیسات غنی‌سازی ایران مجاز خواهد بود؟ یادآور شد که «چیزی که من گفتم، تکرارکردن قوانین بین‌المللی بود. طبق قوانین بین‌المللی، «حمله به تأسیسات هسته‌ای غیرقانونی، تخطی از منشور سازمان ملل و اساسنامه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است».

او در ادامه در پاسخ به سؤالی درباره اینکه آیا مسئله بازرسی‌های آژانس پیش از نشست بعدی شورای حکام حل خواهد شد،‌ گفت که «در حال حاضر روی مشکلات پیش‌رویمان تمرکز داریم. مسلما ما با پیش‌زمینه وقایع سیاسی فعالیت می‌کنیم و می‌دانیم که این روند نمی‌تواند به این شکل طولانی شود. بنابراین، اگر از من بپرسید، مایلم این مشکل حتی هفته بعدی حل شود، اما مسلما زمان‌بر خواهد بود. این روند جدی و سیستماتیک خواهد بود. ما مایلیم در این زمینه سریع پیش برویم».

مدیر کل آژانس در ادامه کنفرانسش به رد برخی ادعاهای او از سوی تهران هم نقبی زد و گفت: «من نه دلسردم و نه خوش‌بین. اظهاراتی را که مطرح می‌شود می‌بینم. در این روند، اگر قرار بود با اظهارات مطبوعاتی هدایت شوم، راه به جایی نمی‌بردم. من با خود مقامات ایرانی صحبت می‌کنم، نه از طریق مطبوعات. فعلا دلسرد نیستم؛ ما در ابتدای یک مرحله جدید پس از توافق‌های انجام‌شده قرار داریم. خوش‌بین هم نیستم. سعی می‌کنم واقع‌بین باشم». او افزود: «به نوعی راضی هستم که به نظر می‌رسد به مبنای محکم‌تری دست یافته‌ایم و اقدامات به‌خصوصی قرار است انجام شود اما مسلما با احتیاط پیش می‌رویم».

دیپلماسی پنهان بین تهران و آژانس

جلال خوش‌چهره در گفت‌وگو با «شرق» به ارزیابی از مواضع رافائل گروسی طی ۷۲ ساعت گذشته و به خصوص کنفرانس مطبوعاتی دیروز دوشنبه پس از برگزاری اولین روز نشست فصلی شورای حکام پرداخت و در این رابطه چند نکته را یادآور شد. ابتدا به ساکن وی بر این باور است حضور گروسی در تهران به ابتکار خود ایران بوده است تا بتواند بحران اختلافات پادمانی را که با افزوده‌شدن موضوع غنی‌سازی ۸۴ درصد در آستانه نشست فصلی حساس‌تر شده بود، به نحوی عاجل حل‌وفصل کند. در نکته دوم این تحلیلگر معتقد است که فعلا در دور جدید مذاکرات تهران و آژانس، حسن ظن جای سوء ظن را گرفته است، به‌خصوص آنکه خوش‌چهره دیدار بعدازظهر شنبه گروسی با سیدابراهیم رئیسی را هم کاتالیزور این حسن ظن و خوش‌بینی‌های مدیر کل پیرامون روند تعامل با ایران می‌داند.

کارشناس مسائل بین‌الملل در ادامه گپ و گفتش با «شرق» روی این موضوع هم مانور می‌دهد که تغییر رفتار رافائل گروسی در بازگشت از تهران نسبت به سفرهای قبلی او موجب شد مدیر کل به جای حمله و انتقاد از مواضع مقامات تهران نوعی خوش‌بینی را چاشنی ادبیاتش کند. با این بینش، خوش‌چهره ذیل بررسی مجموعه سخنان رافائل گروسی در کنفرانس دیروز از تلاش مدیر کل برای ایجاد فضایی مثبت و بدون سیاسی‌کاری در تعامل با ایران می‌گوید؛ با این هدف که مدیر کل بتواند در سایه کلی‌گویی‌های مثبت در پاسخ به سؤالات چالشی و انتقادی رسانه‌ها، فضای اختلافات گسترده و عمیق کنونی با تهران را در شرایط کنونی اصطلاحا «فریز» کرده و ثابت نگه دارد تا از سیاسی‌کاری‌ها و موج‌سواری‌ها دور شود.

این کارشناس حوزه بین‌الملل از مجموعه موضع‌گیری‌های مقامات آژانس و همچنین سازمان انرژی اتمی به این ارزیابی و جمع‌بندی می‌رسد که طرفین با آغاز روند گفت‌وگوهایی که به اذعان خوش‌چهره شاید به نتیجه برسد، می‌کوشند از تأثیر عوامل رادیکال و مخرب کاسته شود. با این خوانش، وی از سیاست «توافق کم در برابر کم» بین تهران و آژانس پرده برمی‌دارد تا گام به گام فضای تقابلی و گسل کنونی «کنترل» شود.

با همین عینک تحلیلی، مهم‌ترین نکته‌ای که این مفسر حوزه برجامی بر آن تأکید کرد، گزاره «احتمال وجود دیپلماسی پنهان بین جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» است. در تبیین جزئی‌تر و دقیق‌ترین گزاره پیش‌گفته، خوش‌چهره به «شرق» می‌گوید: «در شرایط حساس کنونی که عمق، گستردگی و تنوع اختلافات پادمانی بین دو طرف بسیار زیاد و تقریبا بی‌سابقه است، هم ایران و هم آژانس البته با حمایت ۱+۴ و ایالات متحده، مذاکرات و توافقات چراغ خاموشی را بدون جنجال‌سازی رسانه‌ای و حساس‌کردن برخی بازیگران و منتقدان این نوع تعاملات با ایران پیش ببرند». هدف از این نوع دیپلماسی چراغ خاموش به زعم این تحلیلگر، ایجاد روندی بدون حاشیه یا حداقل کم‌حاشیه برای حل اختلافات پادمانی است تا در مسیر توافقات تهران و آژانس کارشکنی و مانع‌تراشی احتمالی صورت نگیرد.

البته این تحلیلگر یک نگاه بدبینانه را چاشنی ارزیابی‌های خود می‌کند و یادآور می‌شود که اکنون شدت اختلافات بین تهران و آژانس به قدری زیاد است که شاید این دیپلماسی پنهان و چراغ‌خاموش هم نتواند کاری از پیش ببرد؛ بنابراین خوش‌چهره ذیل این نگاه بدبینانه و در پاسخ به این سؤال مشخص که آیا گروسی به وعده‌های تهران دل خوش کرده و به همین دلیل مواضع مثبتی را طی سه روز اخیر عنوان کرده است؟ این تصور را دارد که نباید از قبل نوعی پیش‌داوری را داشت و این وعده‌ها را نسیه تصور کرد. به باور او باید روند تحولات و رویدادها طی روزها و هفته‌های پیش‌رو را دید تا بتوان قضاوت درست‌تری داشت.