توافق هسته‌ای ایران، تنها راه پرهیز از جنگ در خاورمیانه

 از دسامبر گذشته گمانه‌زنی‌ها درمورد ماهیت همکاری نظامی روسیه با ایران سبب نگرانی سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا شده است. بنا بر اظهارات یکی از نمایندگان مجلس و عضو کمیسیون امنیت ملی ایران، قرار است به‌زودی ایران در اوایل سال آینده 24 فروند جنگنده سوخو-35 از روسیه دریافت کند. با این حساب، تحویل هواپیماها حدودا ظرف چند ماه آینده باید انجام شود. رسانه‌های ایران به اتفاق آرا این موضوع را برای تقویت ناوگان هوایی ایران مفید ارزیابی کردند؛ درحالی‌که از سوی دیگر می‌تواند کابوسی برای آمریکا و اسرائیل به حساب بیاید. همکاری روسیه و ایران دو هدف را دنبال می‌کند؛ یکی از این اهداف به‌ طور طبیعی نظامی است. اگرچه قوای نظامی ایران از نظر پیاده‌نظام و امنیت سایبری بسیار کارآمد است؛ اما چهار دهه تحریم‌های آمریکا عملا معاملات تسلیحاتی بین ایران و کشورهای ثالث را غیرممکن کرده و برخی از تجهیزات نظامی تا حد زیادی منسوخ شده‌اند. نیروی هوایی ایران هنوز از هواپیماهای آمریکایی متعلق به قبل از سال 1979 و همچنین هواپیماهای جنگنده روسی MIG-29 که در اوایل دهه 1990 خریداری شد، بهره می‌برد. عملکرد دفاعی ایران، به‌عنوان سهمی از تولید ناخالص ملی یا هزینه‌های عمومی، از یک منحنی تصاعدی پیروی کرده تا بتواند صنایع دفاعی و برنامه‌های ملی مانند موشک‌های بالستیک و پهپادهای پیشرفته را توسعه دهد، تا جایی که امروز از استاندارد بسیار بالایی در سراسر خاورمیانه برخوردار است. احتمالا موضوع پهپادهای ایرانی ، ابزار چانه‌‌زنی مفیدی بوده است که به ایران امکان خریداری سوخو-35 روسی و همچنین تأسیسات سامانه دفاع هوایی اس-400 را داده است. بنا بر ادعای رسانه‌های انگلیسی، روسیه در ازای پهپادهای ایرانی تسلیحات ضبط‌شده از غربی‌ها را به ایران می‌دهد. با وجود تکذیب مقامات ایران و دبیرکل ناتو، این موضوع با یکی از فرضیه‌های ادعایی درمورد ماهیت همکاری ایران با روسیه، یعنی تأمین تسلیحات غربی ضبط‌شده از ارتش‌های ناتو برای مهندسی معکوس با توجه به دانش بسیار خوب ایران در این زمینه به دلیل انزوای بین‌المللی، مطابقت دارد. هدف دیگر همکاری روسیه و ایران پاسخ‌گویی به الزامات سیاسی و ژئوپلیتیکی است. درواقع، تعلیق عملی اجرای برنامه جامع اقدام مشترک همراه با راه‌اندازی مجدد برنامه هسته‌ای ایران، آشفتگی زیادی را در میان همسایگان ایران در خاورمیانه، به‌ویژه برای اسرائیل به وجود آورده است. اسرائیل که هیچ‌گاه از توافق‌نامه حمایت نکرده بود، مدت‌هاست که خواستار ممنوعیت کامل همه فعالیت‌های هسته‌ای ایران شده است. با توجه به انفعال جامعه بین‌المللی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این زمینه، اسرائیل از سال 2018، «جنگ در سایه» با تهران متشکل از ترور شخصیت‌های ایرانی مرتبط با توسعه هسته‌ای و حملات هدفمند به سایت‌های استراتژیک را در دستور کار خود قرار داده است. بنابراین امروز اسرائیل درگیر رقابت با زمان است؛ زیرا ایران از تابستان گذشته به یک «دولت آستانه» تبدیل شده و در‌حال‌حاضر با غنی‌سازی 60‌درصدی اورانیوم می‌تواند ذخایر خود را ظرف مدت چند هفته به 95 درصد برساند؛ بنابراین تهران با بهره‌گیری از تجهیزات روسی قادر خواهد بود تا با غیرقابل نفوذ یا حداقل دشوار‌کردن حریم هوایی کشور از تأسیسات حساس خود در برابر حملات خارجی به‌ویژه از طرف اسرائیل محافظت کند. با این حال، این مسابقه تسلیحاتی برای ثبات منطقه بسیار نگران‌کننده است؛ چراکه درواقع احتمالا باعث تشدید تنش در طرف اسرائیل می‌شود؛ زیرا برای اقدام به هرگونه عملیات نظامی علیه ایران تا قبل از غیرممکن یا پرهزینه‌شدن آن، به‌سختی بیش از شش ماه فرصت پیش‌رو دارد. با این حال هرگونه حمله بزرگ اسرائیل، واکنش تهران و نیروهای نیابتی منطقه‌ای را در بر خواهد داشت. پیامدهای تشدید این تنش بسیار فراتر از دو طرف خواهد بود و خاورمیانه را به یک جنگ جهانی می‌کشاند. تنها راه جلوگیری از چنین احتمالی، تجدید توافق هسته‌ای ایران است که مذاکرات آن در تابستان گذشته در آستانه به ثمر رسیدن بود. در‌حال‌حاضر فقدان چنین ضمانت امنیتی، به تشدید تنش نظامی با خطر آشکار لغزش با عواقب فاجعه‌بار می‌انجامد. از‌این‌رو فعالیت ایران در کنار روسیه علاوه بر اینکه کشور را قادر به تقویت امنیت خود می‌سازد، به‌عنوان ابزاری برای وارد‌آوردن فشار به غرب به منظور انعقاد توافق هسته‌ای نیز در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا ایران برای بهبود وضعیت اقتصادی نابسامان و راضی نگه‌داشتن مردم در درازمدت، به رفع تحریم‌ها و بازگرداندن دارایی‌های مسدودشده در خارج از کشور نیاز دارد. با توجه به غیرقابل اعتماد بودن چین و انزوای روسیه که حتی متحدانش در آسیای مرکزی از آن بیزار هستند، سیاست «نگاه به شرق» به‌ طور فزاینده‌ای مورد انتقاد قرار می‌گیرد. بنابراین برای برآورده‌کردن نیازهای اقتصادی و اجتماعی ایران، تنوع اتحاد ضروری است. برجام در طول سه سال حیات، اثربخشی خود را برای عدم گسترش هسته‌ای ثابت کرده و برای جلوگیری از جنگ در خاورمیانه ضروری است. با وجود ابراز تمایل ایران برای تصویب آخرین نسخه توافق‌نامه، غربی‌ها با معضل دشواری مواجه هستند. از نظر آنها، امتناع از احیای برجام ممکن است درنهایت منجر به ناپایداری در ایران شود؛ اما هرج‌ومرج گسترده و بی‌ثباتی شدید منطقه را به دنبال خواهد داشت، از سوی دیگر پذیرش و احیای برجام ممکن است به‌عنوان حمایت ضمنی از جمهوری اسلامی به نظر برسد؛ اما علاوه بر آسودگی نسبی مردم ایران، از تهدیدات وقوع جنگ جلوگیری خواهد کرد. تا به امروز، اهداف غرب مبهم باقی مانده است.