کووید19 و چالش‌های آموزشی

مینو قاسمی، کارشناس آموزش: کووید‌19 چالش‌هایی جدی برای آموزش و بسیاری از بخش‌های دیگر به همراه داشته است. در زمینه آموزشی، مشکلاتی به عنوان چالش‌ گزارش شده است که نه‌تنها به موانع مکانیکی مانند فناوری یا زیرساخت بلکه به ویژگی‌های روش‌شناختی و شخصی، مانند کمبود انگیزه یا تجارب یادگیری/تدریس آنلاین مربوط می‌شود. انتقال ناگهانی از آموزش حضوری به آنلاین نیاز به برخی توانایی‌های خاص مانند سواد دیجیتال را در کنار فراگیران در تمام سطوح آموزشی ایجاد کرده است.

از زمانی که سازمان جهانی بهداشت (WHO) کووید19 را به عنوان یک بیماری همه‌گیر جهانی اعلام کرد، تأثیر قابل توجهی بر بسیاری از بخش‌های مختلف داشته که بخش آموزش یکی از آنهاست. اقدامات مختلفی انجام شده است؛ به عنوان مثال، تعطیلی مدارس و استفاده از اقدامات احتیاطی فاصله‌گذاری اجتماعی و مدارس در همه سطوح از تمام منابع فنی موجود خود برای ادامه تحصیل به صورت آنلاین استفاده کرده‌اند. برخی از کشورها سعی کردند از طریق آموزش از راه دور بر این بحران غیرمنتظره غلبه کنند. در حالی که برخی دانش‌آموزان از مشکلات زیرساختی اجتماعی-اقتصادی یا دیجیتال رنج می‌بردند، اما به دلیل شیوع کووید19، بیش از 91 درصد دانش‌آموزان مجبور بودند از مدارس خود دور باشند. در این دوران ۱۸۵ کشور در جهان آموزش حضوری را به حالت تعلیق درآوردند و همین مسئله باعث «آموزش آنلاین» شد.

استفاده از رایانه و ابزارهای مبتنی بر وب در آموزش سابقه طولانی دارد و به لطف پیشرفت امکانات اینترنتی رواج یافته است و این پیشرفت‌ها اصطلاح «یادگیری آنلاین» را ایجاد کرد. با این حال، استفاده گسترده از یادگیری آنلاین برخی از چالش‌های تجربه‌شده توسط دانش‌آموزان را نیز آشکار کرده است. اکثریت قریب به اتفاق دانش‌آموزان در مواجهه با چنین تغییر شدیدی در آموزش آمادگی نداشتند؛‌ زیرا زیرساختی نیاز بود که بدون آن موفقیت آنها در یک دوره آنلاین ممکن نبود. یکی از این زیرساخت‌ها، سواد دیجیتال (DL) است؛ چراکه یادگیری آنلاین قطعا مستلزم استفاده مؤثر از فناوری و مهارت‌های دیجیتال یا مهارت‌های رایانه‌ای است.

اولین مورد ابتلا به کووید19 در ایران در 28 بهمن 1398 (13 بهمن) گزارش شد و دولت تصمیم به تعطیلی همه دانشگاه‌ها و مدارس گرفت و افراد را به ماندن در خانه تشویق کرد تا مانع از شیوع کووید19 شود.

همه‌گیری کووید19 جامعه را به صورت چشمگیری تغییر داد و اغلب نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی را در پی آن تشدید کرد. دولت‌ها در تلاش برای جلوگیری از گسترش کرونا، در سراسر جهان اقدام به تعلیق آموزش حضوری در مدارس کردند؛ مسئله‌ای که بر 95 درصد جمعیت دانش‌آموزی جهان تأثیر گذاشته و در واقع بزرگ‌ترین اختلال در آموزش در تاریخ را رقم زد. کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودک بیان می‌کند: «دولت‌ها باید آموزش ابتدایی را برای همه بر اساس فرصت‌های برابر فراهم کنند».

برای سنجیدن هزینه‌های تعطیلی مدارس در برابر مزایای سلامت عمومی بسیار مهم است که بدانیم آیا دانش‌آموزان در قرنطینه کمتر یاد می‌گیرند و آیا دانش‌آموزان محروم بیش از دیگران در دوران آموزش آنلاین دچار افت تحصیلی می‌شوند؟

در حالی که تحقیقات پیش از پاندمی تأثیر تعطیلات تابستانی را بر یادگیری یا اختلالات ناشی از رویدادهایی مانند آب‌و‌هوای شدید یا اعتصاب معلمان بررسی کرده بود، کووید19 یک چالش منحصربه‌فرد را ارائه می‌دهد که همان نحوه آموزش آنلاین است. اثرات منفی کرونا هم‌زمان بر اقتصاد باعث شد والدین برای ارائه خدمات آموزشی به فرزندانشان با مشکل مواجه شوند؛ زیرا آنها با عدم اطمینان اقتصادی در دوران کرونا مواجه شدند و بسیاری از خانواده‌ها بازوهای اقتصادی خود را از دست دادند. خطر سلامتی و مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری نیز هزینه‌های روانی بیشتری را به همراه داشت. با افزایش میزان خشونت خانگی ناشی از کرونا، دانش‌آموزان نیز در معرض خطر بیشتری قرار گرفتند و شرایط روانی آنها هم زیر سؤال رفت.

داده‌های اولیه از پلتفرم‌های یادگیری آنلاین حاکی از کاهش سواد تحصیلی دانش‌آموزان بود که افزایش پراکندگی نمرات آزمون آنها را نشان می‌دهد. آمارها و مصاحبه‌ها حاکی از آن بود که که کودکان زمان کمتری را برای مطالعه در طول قرنطینه صرف می‌کردند و افت کیفیت تحصیلی دانش‌آموزان خصوصا کلاس‌اولی‌ها انکارناپذیر بود. کلاس‌اولی‌ها و کلاس‌دومی‌هایی که روزهای آغازین تحصیلی خود را آنلاین آغاز کردند، حالا که دیگر در مدرسه حاضر شده‌اند شرایط بسیار دشواری دارند و تطبیق خود با فضای آموزشی برایشان مشکلاتی را ایجاد کرده است.

آموزش و پرورش یکی از عوامل مهم توسعه و پیشرفت هر کشوری است. مانند دیگر کشورها، فاصله اجتماعی در ایران با تعطیلی دوره‌های حضوری در مدارس دنبال می‌شود و این امر مقامات آموزشی کشور ما را بر آن می‌دارد تا برای تدریس به شیوه‌های جدید و مجازی و همچنین برگزاری امتحانات آنلاین برنامه‌ریزی کنند. بنابراین، آموزش مجازی را می‌توان نقطه‌عطفی در آموزش و پرورش ایران به دلیل کروناویروس دانست. آموزش مجازی روشی برای طراحی، تدوین، ارائه و ارزیابی آموزش است که از قابلیت‌های آن برای تسهیل یادگیری استفاده می‌شود. یادگیری مجازی مزایای بسیاری را ارائه می‌دهد که در برنامه‌های سنتی آموزشی وجود ندارد؛ مانند دسترسی از هر نقطه و در هر زمان، بحث‌های ناهم‌زمان با همکلاسی‌ها و بازخورد فوری در مورد آزمون‌ها. با این حال، با وجود مزایای یادگیری مجازی، پیاده‌سازی آن همیشه آسان نیست. یکی از مهم‌ترین عوامل در یادگیری از راه دور و آموزش مجازی، حمایت از فراگیران در تحصیل است. نتایج مطالعات مختلف نشان داد که استفاده از محیط‌های فنی مناسب و پشتیبانی از سیستم‌های یادگیری مجازی می‌تواند در مدارس موفق باشد. سیستم پشتیبانی یادگیرندگان به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد تا از فعالیت‌ها و ابزارهایی برای حمایت از یادگیری خود استفاده کنند و فراگیران می‌توانند یادگیری خود را با توجه به توانایی‌های شخصی خود از طریق سیستم پشتیبانی یادگیری کنترل کنند.

محروم‌ماندن دانش‌آموزان از فضای شاد مدرسه و تلاش برای یادگیری، زندگی دسته‌جمعی و حضور در اجتماع از دیگر مشکلاتی است که آموزش غیرحضوری برای دانش‌آموزان ایجاد کرده است. اما از غفلت متولیان امر و خانواده‌ها درخصوص آمادگی لازم برای اجرای این فرایند جدید و در عین حال عظیم در عرصه آموزش که بگذریم، مشکلات دیگری وجود دارد که با گذشت بیش از سه سال از شیوع ویروس کرونا و اجرای طرح آموزش مجازی نه‌تنها کم نشده‌اند، بلکه بیشتر هم شده‌اند و با توجه به پیش‌بینی احتمال ادامه این روند حالت فرسایشی به خود خواهد گرفت و بیشتر از همه این خانواده‌ها و دانش‌آموزان هستند که در این میان به انواع آسیب‌ها دچار خواهند شد. بیش از دو دهه است که موضوع مدرسه هوشمند (Smart School) در کشور مطرح شده اما تا سال 98 اقدامی جدی در این مورد صورت نگرفته بود. بعضی از مدارس با نصب تابلوی هوشمند و ویدئوپروژکتور در کلاس‌ها گام‌هایی را برداشتند. در دوره کرونا در کمترین مدت آموزش‌های On Line و Off Line راه‌اندازی و به کار گرفته شد. تمامی خانواده‌ها با آموزش حضوری بیشتر موافق هستند؛ زیرا آموزش‌های معلم به صورت حضوری و ارتباط حضوری معلم با دانش‌آموزان را تأثیرگذارتر می‌دانند. از طرفی والدین بیان می‌کنند که دانش‌آموزان حرف‌شنوی بیشتری از معلم نسبت به والدین در منزل دارند و همچنین بودن دانش‌آموزان در فضای مدرسه تأثیرات مثبت دیگری ازجمله بودن در کنار دوستان و همکلاسی‌ها، تأثیرپذیری و ایجاد رقابت بیشتر با سایر همکلاسی‌ها برای یادگیری بهتر مطالب، آشنایی بیشتر با جامعه و اجتماعی‌شدن کودکان، تکرار بیشتر دروس توسط معلم طی هفته یا طی پرسش و پاسخ‌های کلاسی، تنوع در شیوه یادگیری برای هر درس و داشتن تفریحاتی از‌جمله ورزش، نقاشی، زنگ تفریح، جشن و... که سبب ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان شده میزان یادگیری را افزایش می‌دهد. همچنین آموزش حضوری علاوه بر یادگیری بهتر دانش‌آموزان، به دلیل حضور در یک مکان متفاوت، داشتن همکلاسی‌ها و وجود نظم موجود در این مکان، روی اخلاق و روابط اجتماعی، آشنایی با اخلاق و رفتارهای متفاوت و وابستگی کمتر آنها به والدین تأثیرگذار است. در شیوه مجازی بیشتر یادگیری بر عهده والدین است و این مسئله برای والدینی که تحصیلات عالیه ندارند مشکلات بیشتری ایجاد کرده است. علاوه بر آن حتی با وجود همکاری زیاد والدین با دانش‌آموزان، باز هم میزان یادگیری کودکشان نسبت به حضوری کاهش یافته است.