نزاع آبی در خاورمیانه

 فرشید عابدی. روزنامه‌نگار: در منطقه خاورمیانه با مسئله جنگ آب مواجه هستیم. پشت پرده مسئله جنگ آب، ردپای برخی کشورها مانند اسرائیل، آمریکا، ترکیه و در برخی موارد هند دیده می‌شود. اسرائیل، فاقد منابع آب داخلی است و به منابع آب خارجی متکی است و برخلاف موافقت‌نامه «وادی عربه» آبی به اردن نمی‌دهد و آب رودخانه اردن را به دریاچه طبریه می‌ریزد. در گذشته نیز جنوب لبنان را با هدف انحراف آب رودخانه لیتانی و انتقال آن به اسرائیل، اشغال کرد که با مقاومت مواجه شد و در سال ۲۰۰۰ مجبور به ترک خاک لبنان شد. اسرائیلی‌ها در زمان سادات، درصدد احداث کانالی منشعب از رود نیل بودند که از زیر تنگه سوئز به سمت صحرای سینا کشیده شود، اما سادات موافقت نکرد و اکنون اسرائیلی‌ها اتیوپی را وادار کرده‌اند که سد عظیمی به نام النهظه احداث کند؛ این مسئله باعث می‌شود سهمیه آب کشورهای پایین‌‌دست مانند سودان و مصر به حداقل برسد و متعاقب آن امنیت استراتژیک مصر و سودان را به مخاطره می‌اندازد. ترکیه به عنوان عضو پیمان آتلانتیک شمالی، روی رودخانه‌های دجله و فرات، ۲۲ سد احداث کرده که میزان آب به پایین‌دست رودخانه‌ها یعنی کشورهای سوریه و عراق را به شدت کاهش داده است، متعاقب آن تمام منابع آبی جنوب عراق خشک شده و این مسئله موجب بروز توفان گرد‌و‌غبار در عراق شده که روی کیفیت هوای ایران تأثیر گذاشته است و گاه این توفان‌ها به مرکز ایران نیز می‌رسد. با توجه به روابط نزدیک ترکیه و اسرائیل، دور از ذهن نیست که اسرائیل در این موضوع نقش‌آفرینی دارد. ترکیه در اقدامی جدید، در حال احداث سدی روی رود ارس است که کشاورزی دشت مغان به عنوان انبار غله ایران را کاهش داده یا از بین می‌برد. در دوران جنگ سرد رقابت میان ابرقدرت‌های بلوک شرق و غرب برای نفوذ در افغانستان، باعث انجام سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی توسط آمریکا و شوروی در افغانستان شد. طبق اسناد معتبر بین‌المللی بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری خارجی آبی در قرن بیستم در افغانستان صورت گرفته است. سد کجکی با حمایت آمریکا احداث شد، به گونه‌ای که فقط ارتش آمریکا ۵۰۰ میلیون دلار به افغانستان کمک کرد تا این سد سریع‌تر روی هیرمند احداث شود. سدهای اخیری که بر روی هیرمند احداث شده توسط ترکیه برای تحقق رؤیای متوهمانه نوعثمانی‌گری صورت گرفته است. یکی از اهداف سدسازی‌های افغانستان و ترکیه، مهندسی اجتماعی است. ترکیه با اجرای پروژه‌هایی مانند گاپ و... به دنبال ترکی‌سازی مناطق کردنشین جنوب ترکیه و تغییر بافت جمعیتی است. افغانستان نیز هدف مشابهی را دنبال می‌کند. ما یک جنگ منطقه‌ای به نام آب داریم که کشورهای ایران، مصر، سوریه، عراق، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان قربانی این جنگ هستند و خودشان را برای چنین جنگی آماده نکرده‌اند. افغانستان دارای پنج حوضه آبریز است و سرانه آبی این کشور بیشتر از کشورهای پیرامونش است و تمام رودخانه‌ها و منابع آبی افغانستان از این کشور خارج می‌شود. از طرفی افغانستان نسبت به کشورهای همسایه‌اش، حکم بالادست را دارد. ۹۰ درصد مردم افغانستان در حوضه‌های آبریز مشترک زندگی می‌کنند و ۸۴ درصد کل افغانستان در حوضه‌هایی واقع شده که با کشورهای همسایه مشترک است؛ از این بابت افغانستان با تمام کشورهای همسایه مناقشه آبی دارد. اما میزان مناقشه با کشورهای مختلف، شدت و ضعف دارد. آب مازاد بر نیاز حوضه‌های آبریز افغانستان که به کشورهای همسایه این کشور می‌ریزد، باعث شده حاکمان افغانستان از آب به عنوان یک ابزار اقتصادی و سیاسی بهره ببرند؛ بنابراین کنترل آب‌های سطحی این کشور مهم‌ترین اصل در سیاست‌گذاری آبی افغانستان به شمار می‌رود. پس از احداث سد سلما توسط هند، این کشور پروپوزال 

۱۲ سد را بر روی رودخانه کابل با برآورد هزینه ساخت حدود 

۳۰ میلیارد دلار و پیشنهاد مشارکت ۲۲ میلیارد دلاری به افغانستان داد تا با توجه به تنش‌های سیاسی و نظامی میان هند و پاکستان، امنیت آبی و غذایی پاکستان را به مخاطره بیندازد. با توجه به تعدد گروه‌های قومی در افغانستان، تقویت ساختار‌های قومی به‌ویژه در میان پشتون‌هایی که غالبا حکومت افغانستان را در دست داشته و دارند و از طرفی با سایر گروه‌های قومی در تعارض بودند، باعث شده که شاهد تحقق مفهوم دولت‌‌-ملت نباشیم. این مسئله باعث شده که حاکمان پشتون افغانستان چه در دوره جمهوریت و چه در دوره طالبان، مانند دوران قبل از خود، گسترش و پراکنش پشتون‌ها را با هدف حفظ ایجاد موازنه قدرت و حفظ تمامیت ارضی در دستور کار قرار دهند. در میان ولایت‌های غربی افغانستان، ولایت نیمروز دارای کمترین میزان جمعیت پشتون است؛ بنابراین انحراف آب رودخانه هیرمند توسط بند کمال‌خان و احداث کانال‌های انحراف و انتقال آب ترکو و قلعه‌افضل به منظور کوچ اجباری بومیان این ولایت و احیای ۴۹ هزار هکتار از اراضی گودزره و اسکان ۴۹ هزار خانواده پشتون در این اراضی در راستای این سیاست رخ داده است. چالش بعدی حاکمیت پشتون در مناطق شمالی افغانستان است که در این راستا کانال قوش‌تپه با ظرفیت ۲۰ میلیارد مترمکعب در سال و تبدیل 

۶۰۰ هزار هکتار زمین دیمی‌ به اراضی کشاورزی در حال احداث است که در این خصوص رؤسای جمهور تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در عشق‌آباد گرد‌هم آمدند و در بیانیه احداث کانال قوش‌تپه را مورد انتقاد قرار دادند.

چندی قبل عده­‌ای از ساکنان شهرستان قوش‌تپه مدعی شدند امارت اسلامی آنها را مجبور به کوچ اجباری کرده است؛ هرچند سخنگوی طالبان در توییتی این ادعا را رد کرده و مدعی شد انتشار اخباری مبنی بر کوچ اجباری مردم جوزجان حقیقت ندارد. از طرفی توافق دولت پاکستان با طالبان افغانستان مبنی بر انتقال تعدادی از نیروهای گروه طالبان پاکستان یا تحریک طالبان پاکستان (TTP) به درون مناطق داخلی و شمال افغانستان منتشر شده که نشان می‌دهد بخشی از این گروه پشتون‌تبار به ولایت‌های شمالی با بافت قومیتی تاجیک و ازبک منتقل خواهند شد. احتمال داده شده که برخی از اراضی کشاورزی پیرامون کانال قوش‌تپه به این مهاجران تحویل خواهد شد. با توجه به قدرت جبهه مقاومت ملی افغانستان در شمال این کشور، تغییر بافت جمعیتی و ایجاد موازنه قدرت برای افغانستان به‌شدت حیاتی است. پاکستان درخصوص تحرکات آبی افغانستان قاطعانه برخورد کرده، اما  کنترل آب‌های رودخانه کابل که سرچشمه رودخانه سند محسوب می‌شود، به چالش بزرگی برای امنیت غذایی منطقه تبدیل خواهد شد. مناقشات آبی میان افغانستان و کشورهای همسایه‌اش، پیامدهای امنیتی، اقتصادی و اجتماعی بسیاری برای کشورهای همسایه داشته است. از آنجا که افغانستان یک کشور محصور در خشکی است و برای تأمین کالاهای اساسی و انرژی به کشورهای همسایه نیازمند است و از طرفی با تمامی این کشورها به‌جز چین مناقشه آبی دارد، تشکیل شورای همکاری آبی کشورهای همسایه یک اقدام استراتژی و ضروری برای فشار بر افغانستان به منظور انعقاد معاهده بر روی تمامی رودخانه‌های فرامرزی این کشور به شمار می‌رود.