ایران در بازار جهانی دارو در کدام نقطه ایستاده است؟

شرق: اواخر سال 1401 سازمان غذا و دارو میزان صادرات سالانه دارو به کشورهای مختلف جهان را سالانه حدود ۲۰۰ میلیون دلار اعلام کرد و رئیس این سازمان گفته بود که بزرگ‌ترین بخش صادرات دارویی ایران مربوط به داروهای بیولوژیک است و جایگاه برتری در منطقه دارد. همچنین سازمان غذا و دارو از صادرات ۶۰ میلیون دلاری دارو در سال 1400 خبر داده بود.

موضوع ارز، تأمین‌نبودن سرمایه، استهلاک تجهیزات، برجام و تحریم‌های بین‌المللی از‌جمله موانع مهم در پیش‌روی صنعت دارو در ایران است. 18 مرداد امسال رئیس سازمان غذا و دارو، انتقال ارز را مهم‌ترین چالش این سازمان در راستای تأمین دارو و تجهیزات پزشکی مورد نیاز کشور دانست و گفت که در تیر‌ماه ۳۰۰ درصد رشد صادرات دارو داشته‌ایم و به طور کلی در سال جاری با رشد صادرات مواجه بوده‌ایم؛ «صادرات به طور کلی برای کشور خوب است و باعث می‌شود محصولات ما در بیرون از مرزها دیده شود. عموما قیمت داروی ایرانی در بازار دارویی دنیا مناسب است و جای رشد دارد».

اما به نظر می‌رسد این اعداد و ارقام مورد تأیید صادرکنندگان این حوزه نیستند. چندی پیش روزنامه هم‌میهن در این رابطه نوشته بود که به گفته صادرکنندگان دارو «میزان صادرات در سال‌های گذشته از ۱۳۰ میلیون تا ۱۴۰ میلیون دلار فراتر نرفته و با توجه به روند کاهشی صادرات، در دو سال اخیر حتی به کمتر از ۷۰ میلیون دلار هم رسیده است. بررسی‌ها هم نشان می‌دهد که در بازار دارویی دنیا در سال ۲۰۲۲ میلادی، سهم ایران از کل بازار داخلی و صادراتی دارو حدود چهار تا پنج میلیارد دلار بوده؛ یعنی یک‌‌سیصدم بازار جهانی».

شواهد حاکی از آن است که نه‌تنها در مسیر توسعه صادرات دارو آن‌طور که باید موفق نبوده‌ایم، بلکه عقبگرد هم داشته‌ایم؛ حتی در کشورهای منطقه از‌جمله عراق. دی‌ماه سال گذشته در دیدار رئیس سازمان غذا و داروی ایران با معاون فنی وزیر بهداشت عراق، هانی موسی العقابی گفته بود: «عراق سالانه پنج میلیارد دلار دارو وارد کشور می‌کند که سهم ایران از این تجارت پنج میلیون دلار است. با توجه به این ظرفیت‌ها و خطوط مرزی گسترده‌ای که میان دو کشور وجود دارد، تمایل داریم که سهم ایران را نسبت به دیگر کشورها برای صادرات دارو به عراق افزایش دهیم».

با این وجود، حسین شمالی، مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو، ایران را از‌جمله‌ کشورهایی‌ که‌ در تولید دارو عملکرد درخور توجهی‌ داشته‌ و به‌ موفقیت‌های‌ بزرگی‌ دست‌ یافته‌ است، می‌داند و درباره مقصد صادراتی داروهای ایرانی ابراز امیدواری کرده است: «ارزش بازار دارویی سوریه حدود ۳۰ میلیارد دلار است. در عین حال ارزش واردات محصولات دارویی روسیه به عنوان سیزدهمین واردکننده بزرگ دارو در سال ۲۰۲۰ برابر ۱۰.۷ میلیارد دلار بوده است که در این سال محصولات دارویی چهارمین محصول وارداتی روسیه بود. همچنین مبدأ واردات دارو به این کشور از کشورهای آلمان به میزان ۱.۹۷ میلیارد دلار، سوئیس به میزان ۱.۲۹ میلیارد دلار، بلژیک به میزان ۸۶۴ میلیون دلار، هلند به میزان ۶۶۷ میلیون دلار و ایالات متحده به میزان ۵۰۳ میلیون دلار بوده است.

ارزش صادرات داروهای ایرانی به روسیه در سال گذشته حدود ۷.۵ میلیون دلار بود که این میزان ۱۲.۵ درصد از کل صادرات کشور بوده است. عمده داروهای صادر‌شده از ایران به روسیه را داروهای زیستی مانند اینترفرون بتا و فاکتور هفت تشکیل می‌دهد».

سال گذشته در نشست مجازی «دوشنبه‌های دارویی» که با حضور کارشناسان و مسئولان صنعت دارو در کلاب‌‎هاوس برگزار می‌شد، کارشناسان این حوزه اعلام کردند ما در سال‌های اخیر، نه‌تنها در مسیر توسعه صادرات دارو موفق نبوده‌ایم، بلکه پسرفت هم داشته‌ایم. علاوه بر وضعیت صادرات دارو به کشور عراق، گفته می‌شود بازار دارویی کشورهای افغانستان، سوریه، پاکستان و دیگر کشورهای همسایه نیز از دست تولید‌کنندگان ایرانی خارج شده و ترکیه توانسته این بازارها را به تصرف خود درآورد.

خبرگزاری آناتولی نوشته است که بر اساس گزارش سازمان آمار و وزارت بازرگانی ترکیه، میزان صادرات محصولات دارویی کشور در دوره سه‌ماهه سال 2020 با افزایش 26.8‌درصدی به 1.9 میلیارد دلار رسیده و بیشترین صادرات محصولات دارویی ترکیه به کره جنوبی انجام گرفته است. پس از کره جنوبی، بیشترین صادرات محصولات دارویی ترکیه به کشورهای عراق، قزاقستان، آذربایجان، ازبکستان، گرجستان، ایران، سوئیس، بلغارستان، لهستان، جمهوری ترک قبرس شمالی، اسلوونی، آلمان، سوریه و آلبانی بوده است.

وضعیت صادرات ایران در مقابل کشورهای همسایه در حالی است که کارشناسان این حوزه معتقدند صنعت دارویی کشور بیش از میزان نیاز توان و ظرفیت تولید دارو دارد، اما متأسفانه قوانین موجود در این حوزه برخلاف سیاست‌گذاری‌های کلی و چشم‌اندازهای در نظر گرفته‌شده برای این صنعت است.

شرایط صادرات دارو

اواخر فروردین امسال، سازمان غذا و دارو شرایط صادرات اقلام دارویی در سال 1402 را اعلام کرد:

۱.به منظور شفافیت و برنامه‌ریزی دقیق تأمین اقلام دارویی، مقتضی است کلیه شرکت‌های صادراتی، ظرفیت و برنامه تولید ماهانه خود تا پایان سال ۱۴۰۲ را کتبا و به‌صورت رسمی به این اداره کل اعلام کنند.

۲. در صورت عمل به برنامه تولید، با ملاحظه ظرفیت تولید به کار گرفته‌شده، در موارد عدم کمبود، شرکت تولیدکننده مجاز است مازاد تولید خود را با اخذ مجوز صادرات صادر کند. در موارد کمبود و در صورت بحرانی نبودن آن، شرکت تولیدکننده مجاز است ۳۰ تا ۵۰ درصد مازاد تولید خود را با اخذ مجوز صادرات صادر کند.

در موارد درخواست صادرات به منظور شرکت در بازار تأمین فوریتی دارو/مناقصات دارویی یا صادرات محصول ثبت‌شده در کشورهای نیازمند به ثبت، در صورت بحرانی‌نبودن کمبود، شرکت مجاز به صادرات است. در صورت احتمال مشکل در تأمین داخلی، از شرکت تولیدکننده تعهدات لازم جهت جبران نیاز داخلی اخذ یا معادل سهم مربوطه از سایر مسیرها از‌جمله واردات تأمین می‌شود. در موارد ورود موقت، شرکت مجاز به صادرات مازاد تولید خود است.

۳. در صورت عدم انجام تعهد تأمین، کلیه درخواست‌های صادراتی آن شرکت تا زمان انجام تعهدات تأمین تعلیق خواهد شد.

۴. در صورت افزایش نیاز بازار، اداره کل مخیّر به تأمین دارو از سایر مسیرهای در دسترس است.

۵. در مورد صادرات اقلام دارویی با دُز اختصاصی و متفاوت با دُزهای مصرفی داخل کشور، مجوز صادرات صرفا با ارائه تأییدیه وزارت بهداشت کشور مقصد و بدون ارائه CPP صادر خواهد شد.

۶. در صورت افزایش سه‌برابری ارزش ارزی صادرات شرکت در سال ۱۴۰۲ در مقایسه با سال قبل، مسیربندی سه مورد از پروانه‌های درخواستی آن شرکت در اداره ثبت و بررسی ارتقا خواهد یافت.

اردیبهشت امسال، سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی در یک نشست خبری از مشکلات تخصیص ارز به شرکت‌های دارویی از بهمن‌ سال گذشته انتقاد کردند. یکی از محورهای این نشست به موضوع صادرات دارو اختصاص داشت و هاله حامدی‌فر، عضو هیئت‌مدیره این سندیکا گفت: «صادرات در دارو فرایندی بسیار هزینه‌بر است و مهم‌ترین عامل هزینه آن زمان رسیدن به بازار است. دارو باید کشور به کشور ثبت شود و حدود دو تا شش سال ثبت آن در هر کشور زمان می‌برد. در عین حال داریم وارد یک بازار ناشناخته می‌شویم و شناخته‌شدن در آن بازار هزینه‌بر است و باید ثابت کنیم که کیفیت‌مان مناسب است. با این شرایطی که در صنعت داروسازی داریم، صادرات موضوعی فانتزی محسوب می‌شود. در حالی که برای تأمین دارو برای مردم خودمان نگرانی داریم، چگونه وارد مناقصه یک کشور دیگر شده و برای خودمان تعهد ایجاد کنیم؟».

او معتقد است صنعت دارو در شرایطی است که نه‌تنها توان توسعه را ندارد، بلکه در حال تحلیل است؛ «ما دو قضیه داریم؛ یکی اینکه برای توسعه بازار توان داشته باشیم و دوم اینکه تسهیل کنیم. اینکه بگوییم صادرات و ارزآوری چیز خوبی است، کافی نیست و فقط هم در دست صادرکننده نیست. در عین حال بحث قیمت هم در صادرات اثرگذار است. به طوری که در زمینه داروهای بیماران خاص و صعب‌العلاج، کشورهای همسایه دیگر صادرات رسمی از ما انجام نمی‌دهند؛ زیرا می‌توانند دارو را با قیمت پایین و به راحتی در بازار ما جمع کنند و به صورت قاچاق معکوس به کشورهایشان ببرند. ما عکس داروهایمان را از کشورهای حوزه خلیج فارس و‌... داریم که دارند به این صورت داروهای ما را استفاده می‌کنند. اگر آمار صادرات دارویی کشور را قبل و بعد از دو‌نرخی‌شدن ارز نگاه کنید، صادراتی که یک سال به حدود ۱۷۰ میلیون دلار هم رسید اکنون به ۵۰ تا ۶۰ میلیون دلار آن هم با زحمت می‌رسد».

گلوگاه صادرات دارو

برخی نیز معتقدند صنعت دارو در دنیا، وابسته به صنعت چاپ و بسته‌بندی است و می‌بایست استانداردهای خاص چاپ و بسته‌بندی در تولید دارو رعایت شود تا بتواند وارد بازارهای جهانی شود. این گفته امیرهومن محمدی، نایب‌رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان چاپ و بسته‌بندی ایران و عضو هیئت‌مدیره اتحادیه چاپخانه‌داران تهران، است که در گفت‌وگو با مهر تأکید کرده است: «با توجه به اینکه هزینه‌های چاپ و بسته‌بندی در مسیر تولید دارو اثرگذار است، خیلی از شرکت‌های داروسازی در داخل کشور، به رعایت استانداردهای سفت و سخت چاپ و بسته‌بندی توجه نمی‌کنند و می‌خواهند هزینه چاپ و بسته‌بندی محصولات خود را ارزان‌تر به پایان برسانند».

او بسته‌بندی ارزان محصولات دارویی را یک فاجعه برای تولید دارو عنوان می‌کند؛ به‌ویژه در زمینه صادرات: «وقتی صحبت از صادرات بشود، نمی‌توان در بسته‌بندی دارو کم گذاشت؛ زیرا مقوله چاپ و بسته‌بندی در صنعت داروسازی دنیا، جایگاه مهمی دارد. بنابراین، خیلی از شرکت‌های داروسازی در کشور که صادرات دارند، به این سمت آمده‌اند که در چاپ و بسته‌بندی داروهای صادراتی خود، از بالاترین استانداردهای بسته‌بندی استفاده کنند. چاپ و بسته‌بندی به عنوان گلوگاه صادرات دارو است و قطعا برای اینکه دارو در بازار جهانی دیده شود و مشتری داشته باشد، نیازمند بسته‌بندی خوب و با‌کیفیت است».