علیرضا عنایتی، مدیر کل خلیج فارس وزارت امور خارجه و سفیر جدید ایران در عربستان، در گفت‌وگو با «شرق»:
همکاری‌های جدید منطقه‌ای، مفهوم امنیت را در منطقه تغییر خواهد داد
توسعه و تعمیق رابطه ایران و عربستان سایه خود را بر منطقه خواهد انداخت رابطه ایران و عربستان گفتمان هم‌گرایی و همکاری را در منطقه حاکم می‌کند
اسفند گذشته، تهران و ریاض در «پکن» پذیرفتند که رابطه سیاسی خود را از سر بگیرند. خبری غیرمنتظره در روزهای سرد زمستان که واکنش‌های متفاوتی به دنبال داشت و در همان لحظات اولیه واشنگتن اعلام کرد در جریان توافق سه‌جانبه میان ایران، عربستان و چین قرار دارد و از هر رفع تنش در منطقه استقبال می‌کند. مقامات تل‌آویو سکوت کردند اما رهبران اپوزیسیون - بنت و لاپید - این توافق را برباددهنده روند عادیسازی عربی - اسرائیلی خواندند و نتانیاهو را سرزنش کردند.
اسفند گذشته، تهران و ریاض در «پکن» پذیرفتند که رابطه سیاسی خود را از سر بگیرند. خبری غیرمنتظره در روزهای سرد زمستان که واکنش‌های متفاوتی به دنبال داشت و در همان لحظات اولیه واشنگتن اعلام کرد در جریان توافق سه‌جانبه میان ایران، عربستان و چین قرار دارد و از هر رفع تنش در منطقه استقبال می‌کند. مقامات تل‌آویو سکوت کردند اما رهبران اپوزیسیون - بنت و لاپید - این توافق را برباددهنده روند عادیسازی عربی - اسرائیلی خواندند و نتانیاهو را سرزنش کردند. در عین حال، اکثر رسانه‌ها توافق سه‌جانبه میان مقامات ارشد امنیتی ایران، عربستان و چین را پیروزی مهمی برای ایران دانستند. از آن روز تاکنون شش ماهی گذشته و برخلاف آنچه تصور می‌شد که با توجه به سردی هفت‌ساله رابطه ایران و عربستان درنهایت توافق پکن در حد تعارفات دیپلماتیک باقی بماند، شاهد روند اجرائی توافقات فی‌مابین دو کشور در همین مدت‌زمان کوتاه هستیم. سفر بن فرحان به تهران بعد از دیداری که با وزیر امور خارجه کشورمان در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی داشت، نقطه عطفی در کاهش تنش‌ها و بهبود روابط بود، به‌خصوص که با پیام مهم «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان برای سید ابراهیم رئیسی همراه بود و دعوت از رئیس‌جمهور ایران برای دیدار از عربستان با موافقت ایران هم روبه‌رو شد. عربستان و ایران در چهار دهه گذشته اگرچه هرگز به مرحله رویارویی نظامی نرسیده‌اند اما رابطه‌ای پرچالش را از سر گذرانده‌اند و در محیط منطقه‌ای، بارها در وضعیت نامتعارف و گاهی هم رودررو قرار گرفته‌اند که از مناسبات منطقه‌ای هم بی‌تأثیر نبوده است، مانند آنچه در راستای تحولات عراق، یمن، سوریه، لبنان، فلسطین و افغانستان بر روابط دو کشور سایه افکنده بود. به‌هرحال بعد از حمله تندروهای داخلی به سفارت عربستان روابط دو کشور به تیره‌ترین حالت ممکن تنزل پیدا کرد و امید به بهبود روابط دورنمایی نداشت تا اینکه مذاکرات با میانجیگری آغاز شد و در نهایت بعد از هفت سال قطع رابطه در پکن شاهد آغاز روابط بودیم. اکنون شرایط برای توسعه روابط فراهم است و انتظار می‌رود با اراده‌ای که دو کشور از خود نشان داده‌اند هم در رفع اختلافات میان دو کشور و هم چالش‌های منطقه‌ای شاهد تصمیمات جدیدی باشیم. چندی پیش هم امیرعبداللهیان در سفری به ریاض و جده روند جدی اجراشدن توافقات را کلید زد و فصلی تازه در روابط دو کشور رقم خورد.
علیرضا عنایتی، دستیار وزیر و مدیر کل خلیج فارس وزارت امور خارجه که به عنوان سفیر جدید جمهوری اسلامی ایران به ریاض خواهد رفت، در گفت‌وگویی با «شرق» به توضیح روابط فی‌مابین دو کشور و آنچه در این شش ماه بین تهران و ریاض رخ داده پرداخته است.
جناب عنایتی، با سفر وزیر امور خارجه کشورمان به ریاض، شاهد فصل جدیدی از روابط دو کشور هستیم، این دیدارهای دیپلماتیک تا چه میزان در حل مشکلات و توسعه روابط تأثیر عملی داشته‌اند؟
سفر وزیر خارجه عربستان به ایران بعد از ۱۷ سال شکل گرفت و سفر وزیر خارجه ایران هم به ریاض بعد از بیش از یک دهه انجام شد، این دیدارهای متقابل، هم فی‌نفسه مهم هستند و هم نشان و علامت خوبی از روند رو‌به‌رشد روابط دو کشور ارائه می‌دهد.
این دیدارها نشان می‌دهد روابط دو کشور در مرحله جدیدی قرار دارد. در این شرایط که دیدارهای سیاسی در سطح وزارت خارجه با فاصله‌های کوتاهی انجام می‌شود، به ناظران نشان می‌دهد روابط ایران و عربستان توانایی و توانمندی انجام این‌گونه دیدارها و گفت‌وگوها را دارد. ما هم اصل این دیدارها میان مقامات عالی دو کشور را علامت و نشانه مثبتی ارزیابی می‌کنیم و در این بین هم به مفهوم و هم به مصداق توجه داریم.
شما به مفاهیم و مصادیق اشاره کردید، در رفتار و سخنان مقامات عالی عربستان اراده ازسرگیری رابطه دوستانه با ایران و رفع چالش‌ها برای توسعه رابطه با ایران به صورت عملی دیده می‌شود؟ زیرا دیدگاهی وجود دارد مبنی بر اینکه عادیسازی رابطه با ایران یک راهبرد سیاسی برای عربستان برای عادیسازی رابطه با اسرائیل هم هست و حداقل عربستان این‌گونه می‌خواهد با بازی با برگ ایران به جهان عرب و اسلام نشان دهد اگر به‌دنبال عادیسازی با رژیم صهیونیستی است، در حقیقت به دنبال برقراری رابطه با همه کشورهای منطقه و رفع همه چالش‌ها و سوءتفاهم‌ها نیز هست.
براساس آنچه در گفت‌وگوهای تهران و ریاض رخ داده و آنچه قبل از این دیدارها یا در میانه دیدارها انجام شده، کاملا نشان‌دهنده عزم دو کشور برای توسعه و تعمیق این مناسبات است، به‌خصوص که ما بسترها و زیرساخت‌های لازم برای همکاری‌ها را واقعا داریم. آنچه در این هفت سال بر روابط ما عارض شد، روابط ما را از مسیر خود خارج کرد اما اکنون ما در مسیر طبیعی روابط دو کشور قرار داریم.
ما در فاصله سال‌های ۷۶ به بعد که دوره جدید مناسبات بین دو کشور شکل گرفت، همچنین سازمان همکاری کشورهای اسلامی در ایران تشکیل جلسه داد و متعاقب آن بین ایران و عربستان اسناد همکاری امضا شد، چهار سند بسیار مهم امضا کردیم و اسناد مهم دیگری هم در حال مذاکره بود. اکنون این اسناد روی میز مذاکرات دو کشور قرار دارد و در پکن ۱ و ۲ هم بر این اسناد استناد کردیم.
بنابراین در گفت‌وگوهای اخیر هم به این سمت حرکت کردیم که اسناد موجود را فعال و اجرا کنیم. ما سند مهمی به نام سند فراگیر اقتصادی، تجاری، فرهنگی، علمی، ورزشی و فناوری و جوانان داریم که همه ابعاد مواردی را که گفته شد در بر می‌گیرد. در دیدار اخیر وزرای خارجه دو کشور در ریاض بر اجراشدن این سند مهم و کاربردی تأکید شد. همچنین طرفین تأکید کردند که اسناد دیگری هم وجود خواهد داشت که ما به آنها توجه خواهیم کرد. از جمله موافقت‌نامه حمل‌ونقل هوایی و دریایی که احتمالا حمل‌ونقل جاده‌ای هم به این اسناد اضافه خواهد شد، البته با اجتناب از اخذ مالیات مضاعف، همچنین موافقت‌نامه گمرکی و تشویق به حمایت سرمایه‌گذاری متقابل در گفت‌وگوی ریاض مورد توجه قرار گرفت. در مصاحبه مطبوعاتی هم وزیر امور خارجه عربستان به آن اشاره کرد؛ بنابراین احساس ما و دریافت ما از آنچه در جریان است، نشان می‌دهد که کاملا از یک سیر معقول برخوردار است. ما در نزدیک این شش ماه، قدم‌های بلندی در مسیر احیا و توسعه روابط دو کشور برداشته‌ایم.
در این مدت کم، سفارتخانه‌های دو کشور و پنج نمایندگی، سه نمایندگی از ایران و دو نمایندگی از عربستان باز شده‌اند که رؤسای نمایندگی‌ها البته در سطح کاردار هستند و همچنین دیپلمات‌ها به یکدیگر معرفی شده و مشغول کار شده‌اند. سفرا هم تعیین شده‌اند و استوارنامه‌های خود را دریافت کرده‌اند و از طرف ایران، ما به زودی عازم ریاض خواهیم شد و در رابطه با استقرار سفیر عربستان هم به همین ترتیب است؛ بنابراین ما گام‌های خیلی بلند در این مدت کم برنداشته‌ایم، چندی پیش وزیر اقتصاد کشورمان در اجلاس «آی‌دی‌بی» در عربستان شرکت کرد. یا در حج امسال شاهد بودیم با حضور۹۰ هزار حاجی مراسم با سهولت برگزار شد و حجاج ما به‌راحتی به کشور برگشتند. الان بحث برقراری پرواز‌ها و برقراری دیدار و رابطه بین بخش خصوصی و تجار در حال پیگیری است.
درست است که در این شش ماه، در نوار روابط، یک دوره کوتاه به حساب می‌آید، برنامه کاری را به نحو جدی تنظیم کردیم تا همه‌چیز روی ریل خودش قرار بگیرد. دیدارها در این مدت به‌خوبی انجام شده و ان‌شاءالله در آینده نزدیک برنامه‌ها و توافقات را به سمتی ببریم تا آنچه در جهت اجراشدن در ذهن ماست، تحقق یابد؛ بنابراین دیدارهای وزیر امور خارجه کشورمان در ریاض و وجده هم در همین راستا با تأکید بر توسعه و تعمیق مناسبات انجام شد؛ بنابراین ما جدی هستیم، احساس ما این است که عربستان هم برای توسعه روابط و تعمیق مناسبات جدی است.
ما فرصت مهمی در اختیار داریم، باید این فرصت را مغتنم شمرده و مناسبات ایران و عربستان فقط به همکاری دوجانبه خلاصه نشود، مساحت‌های دیگری هست که در حوزه روابط چندجانبه و مناسبات منطقه‌ای همکاری‌ها باید انجام شود.
شما به مسائل منطقه‌ای اشاره کردید، در بحث همکاری‌های منطقه‌ای، ایران و عربستان تا چه میزان امکان همراهی با هم دارند به‌خصوص که در نگاه دو کشور به منطقه شاهد تفاوت‌های اساسی هم هستیم؟!
من تأکید کردم همکاری ایران و عربستان می‌تواند ابعاد دیگری داشته باشد و روابط دو کشور در حوزه‌های دیگر تعمیم پیدا کند. دو کشور در منطقه نقش مهم و تأثیرگذاری دارند؛ بنابراین همکاری ایران و عربستان فضای منطقه ای را به سمت همکاری سوق خواهد داد. وقتی این دو کشور بنای همکاری گذاشتند باید گفت که بی‌گمان این همکاری سایه و تأثیر خود را بر منطقه بر جای خواهد گذاشت.
در غالب همکاری‌ها اتفاق جدیدی می‌تواند رخ دهد که نتیجه آن خلق مفاهیم جدیدی در منطقه است، مثل مفهوم امنیت، مفهوم اتکای داخلی، همکاری همه کشورهای منطقه، خلیج فارس واحد، مفهوم اجتناب از دوقطبی‌گری سیاسی، مذهبی، ژئوپلیتیک و…؛ بنابراین در پرتو مناسبات ایران و عربستان گفتمان جدیدی بین کشورها در منطقه می‌تواند ایجاد شود. در چنین شرایط جدیدی کشورهای منطقه در دو سوی خلیج فارس قرار ندارند و در یک کار مشترک و جهت‌گیری مشترک ایفای نقش خواهند کرد، امنیت از مفهوم کلاسیک که از گذشته بر مبنای نظامیگری تعریف می‌شده با این روابط جدید منطقه‌ای می‌تواند تعریف جدیدی پیدا کند. از امنیت مبتنی بر نظامیگری به امنیت مبتنی بر توسعه برسیم و همکاری کشورهای منطقه منجر به شکوفایی مناسبات تجاری، فرهنگی و اجتماعی و... در منطقه شود. همچنین دولت‌ها و ملت‌ها در یک مجموعه بتوانند آزادانه نقش خود را در معادلات منطقه ایفا کنند.
اگر این مجموعه به دقت در مسیر درست همکاری با هشت کشور منطقه پیش برود، همان‌گونه که جناب وزیر هم در ریاض و هم پیش از آن تأکید داشتند، در پی همکاری دسته‌جمعی و هم‌گرا هستیم و پیشنهاد مجمع گفت‌وگوی منطقه‌ای را ارائه دادیم.
هشت کشور خلیج فارس در این سازوکار جدید می‌توانند با هم بنشینند که این خود از مفاهیم جدیدی است که در روند گفتمان غالب و هم‌گرا در منطقه تأثیرگذار خواهد بود. معتقدیم پرونده‌های موضوعی منطقه متعلق به خود کشور و اهالی آن است؛ مسئله یمن مربوط به خود یمنی‌‌هاست یا مسائل سوریه و لبنان و عراق مربوط به خود این کشورهاست، آنها خود باید مسائلشان را حل کنند. این مجمع پیشنهادی در پیشبرد این اهداف با توجه به تأثیر بهبود ایران و عربستان نقش مثبتی در منطقه خواهد داشت.
