ایران و امنیت دریایی پایدار

در ماه‌های اخیر شاهد آن بودیم که تنش‌های موجود میان رقبای دیرینه در منطقه خاورمیانه تا حد زیادی کاهش یافت؛ از توافق میان ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین گرفته تا مذاکرات صلح میان عربستان و حوثی‌های یمن و همچنین کاهش خصومت‌ها و اختلافات در شورای همکاری، همگی حاکی از آغاز روند تنش‌زدایی در منطقه هستند.

 با این حال، برخی موضوعات همچون رویارویی‌های نیروهای ایران و آمریکا در آب‌های منطقه یا اعزام تجهیزات و نیروهای نظامی از سوی آمریکا به منطقه غرب آسیا موجب شده تا این تحولات دیپلماتیک نتوانند آن‌طور که باید به ایجاد نوعی شرایط امنیتی پایدار دریایی در منطقه منجر شوند. اما در شرایطی که آمریکا با به‌کارگیری رویکردهای امنیتی و تکیه بر شیوه‌هایی همچون اعزام نیرو به منطقه یا استقرار پرسنل مسلح بر روی کشتی‌های تجاری عبوری از تنگه هرمز، آن هم به بهانه مقابله با حملات به نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری به دنبال تقویت قابلیت‌های بازدارندگی منطقه‌ای است، کشورهای عرب شورای همکاری مواضع نرم‌تری را اتخاذ کرده و تلاش دارند تا مانع از افزایش تنش‌های ناخواسته و حفظ مسیر حساس و شکننده گفت‌وگوهای منطقه‌ای شوند.

افزایش آگاهی‌ها نسبت به لزوم برقراری همکاری‌های منطقه‌ای

رقابت‌های ناسالم و همچنین سوءظن‌های عمیق متقابل در یک دهه اخیر، موجب شده بودند تا کشورهای شورای همکاری به جای توجه به حوزه دریایی به عنوان فضایی مستعد برای ایجاد همکاری‌های صلح‌آمیز، آن را به‌مثابه میدان نبردی برای تسویه‌‌حساب‌های قدیمی و حتی ایجاد تنش‌های جدید در نظر گیرند. با این حال، حجم عظیم تعلامات دیپلماتیک در ماه‌های اخیر نشان از عزم فزاینده کشورهای این حوزه برای اتخاذ مواضع آشتی‌جویانه و اجتناب از رویکردهای حاصل ‌جمع صفر دارد.

خروج امارات متحده عربی از ائتلاف امنیتی دریایی در خاورمیانه به رهبری ایالات متحده آمریکا در ماه می‌ سال جاری، صحبت‌های فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، امیر دریادار شهرام ایرانی، درخصوص عزم این کشور برای ایجاد ائتلاف دریایی در شمال اقیانوس هند با حضور کشورهایی از‌جمله عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، عراق، پاکستان و هند با هدف تأمین امنیت مسیرهای حیاتی کشتیرانی، ابراز تمایل وزیر امور خارجه عربستان سعودی، شاهزاده فیصل بن‌فرحان، در نخستین سفر خود به ایران به منظور همکاری با ایران در راستای تبدیل تنگه هرمز به یک منطقه امن دریایی برای دریانوردان و کشتی‌های دریایی و همچنین امضای تفاهم‌نامه‌ همکاری‌های دریایی میان مرزبانان جمهوری اسلامی ایران و آژانس امنیت دریایی پاکستان با هدف تقویت هماهنگی‌های دوجانبه دریایی، اقدامات مشترک ضدتروریسم و تأکید بر اهمیت آن و همچنین حفاظت از مسیرهای تجاری منطقه‌ای را می‌توان همگی از‌جمله گام‌هایی دانست که در این مدت از سوی کشورهای منطقه برای افزایش همکاری‌های دریایی برداشته شده است.

با این وجود، موانعی همچون چشم‌اندار امنیتی بسیار ناپایدار در منطقه، پایین‌بودن سطح اعتماد متقابل در میان کشورهای منطقه و نیز برداشت‌های متفاوت این کشورها از مقوله تهدیدات باعث شده تا مسیر دستیابی به اتحاد دریایی فراگیر و ایجاد سازوکار دفاع جمعی مؤثر در منطقه چندان هموار نباشد. با این حال، آنچه مسلم است این است که کشورهای شورای همکاری به آگاهی فزاینده‌ای از مزایای متقابل تغییر شکل معماری امنیتی منطقه و دستیابی به حداقل‌های لازم به منظور تضمین ایمنی و امنیت در دریا دست یافته‌اند.

نقش ایران در ایجاد امنیت دریایی پایدار در منطقه

اگرچه در سال‌های گذشته، مجموعه‌ای از سوءتفاهم‌ها و محاسبه‌های نادرست به روابط میان ایران و کشورهای شورای همکاری آسیب رساند و منجر به افزایش سطح نظامی‌گری در منطقه شد، اما ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، از همان ابتدا سیاست ترمیم روابط با رقبای منطقه‌ای را در پیش گرفت. اقداماتی همچون ازسرگیری و تقویت روابط دوجانبه و دیپلماتیک با کشورهای کلیدی شورای همکاری و همچنین سفر امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، به چهار پایتخت عربی را نیز باید ازجمله نتایج و دستاوردهای سیاست اتخاذی از سوی ایران دانست.

یکی دیگر از تغییرات محسوس در سیاست ایران نسبت به همسایگان عرب، تلاش تهران برای مشخص‌کردن چشم‌انداز استراتژیک خود در قبال کشورهای عربی و تفکیک آن از شرایط حاکم بر روابط خود و واشنگتن است. در دهه‌های گذشته، همواره شاهد بوده‌ایم که با افزایش تنش‌های میان ایران و آمریکا، روابط این کشورها نیز به تبع این امر دستخوش تغییرات منفی می‌شدند.

بنابراین سیاست جدید دولت ایران و رویکرد سنجیده آن نه‌تنها از یک سو می‌تواند برای اعراب که همواره نسبت به افزایش تنش میان تهران و واشنگتن آسیب‌پذیر بوده‌اند، بسیار سازنده باشد، بلکه از سوی دیگر می‌تواند تهران را در ایجاد پایتخت دیپلماتیک در میان همسایگان عرب خود یاری رساند.

از طرفی، ایران به لحاظ توان نظامی دریایی نیز به خوبی خود را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای اثبات کرده و نشان داده که قادر به تضمین امنیت آب‌های منطقه و همچنین مقابله با تهدیدات منطقه‌ای است. این کشور با تجهیز نیروی دریایی خود به انبوهی از تجهیزات دریایی و سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته، ارائه پشتیبانی فنی و نظامی از نیروهای نیابتی خود در سراسر خاورمیانه و همچنین به‌کارگیری تاکتیک‌های جنگ ترکیبی که هزینه بسیار بالایی را به دشمنانش تحمیل کرده، توانسته اهرم فشار استراتژیک قدرتمندی را در آب‌های منطقه ایجاد کند.

ایجاد اتحاد دریایی؛ نقطه شروع کاهش تنش‌ها و اختلاف‌ها

اهمیت شکل‌گیری اتحاد دریایی برای ایجاد ثبات، امنیت و شکوفایی بلندمدت آن هم در منطقه‌ای که بارها تا آستانه رویارویی و درگیری‌های نظامی پیش رفته، امری بدیهی است. هدف ایجاد چنین اتحادی در منطقه درنظرگرفتن نگرانی‌های امنیتی تمامی طرفین به صورت برابر و مساوی و لازمه آن نیز این است که اعضا بر روی حداقلی از یک هدف مشترک توافق داشته، با حسن نیت وارد گفت‌وگوها شده و اصول هم‌جواری را نیز رعایت کنند.

باید به خاطر داشت که اختلاف دیدگاه و مناقشات مرزی و دریایی میان همسایگان اگرچه همواره با خود تنش به همراه دارد، اما نباید موجب شود که قدرت‌های دو سوی تنگه هرمز این نکته را فراموش کنند که در بسیاری از موارد نگرانی‌های امنیتی و منافع دریایی مشترکی دارند.

منبع: ای.جی.سی.آی.‌دبلیو