اینترنت؛ میانبری برای زنان روستایی

آوازه عطر و طعم رب گوجه‌های محلی که حکیمه خانم و مادرش در حیاط خانه‌شان در روستای «لنگر» از توابع آشخانه در خراسان شمالی می‌پزد، حالا نه دو، سه خانه آن‌طرف‌تر؛ بلکه تا کیلومترها دورتر هم رفته است. مثل سبزی خورشتی‌های محبوبه خانم که روستای‌شان نزدیک سمیرم است یا کره و روغن محلی که کوثر خانم قنبری در روستای «وچکبود جودکی»  آبدانان تولید می‌کند... .

ماجرا به آشنایی این زنان روستایی با اینترنت و پلتفرم‌های آنلاین خرید‌و‌فروش مربوط است. زنانی که تجربه و دانش سنتی خودشان از تولید محصول را به شیوه‌های مدرن فروش و بازاریابی محصول پیوند زده‌اند و حالا نقش مهمی در چرخاندن چرخ زندگی‌شان و اقتصاد محلی دارند.

نقش زنان روستایی در اقتصاد محلی در ۱۲ ماه سال تعیین‌کننده‌ است؛ اما از سال ۲۰۰۸ به این سو هم‌زمان با ماه میلادی اکتبر (مهر ماه) نام این زنان بیشتر شنیده می‌شود؛ چون ۱۵ اکتبر روز جهانی زنان روستایی نام گرفته است. پیام اصلی این روز هم حمایت از زنان روستایی برای دسترسی پایدار به منابع غذایی، مبارزه با فقر و رفع بی‌عدالتی‌های جنسیتی است. سازمان ملل متحد برای روز جهانی زنان روستایی در سال ۲۰۲۳ شعار «نوآوری و فناوری برای برابری جنسیتی» را اعلام کرده است.

تجربه زنانی که ابتدای این گزارش به کسب‌وکار آنها اشاره شد، تنها چند نمونه‌ از تلاش‌ها برای استفاده از فناوری برای کاهش فقر و و کسب درآمد است. این زنان محصولاتی را که تولید می‌کنند، با استفاده از سایت «دیوار» به خریدارانی از شهرها و روستاهایی از همه‌ جای ایران می‌فروشند. این گزارش درباره آنهاست. آبدانان (در استان ایلام) یکی از شهرهایی است که کسب‌وکارهای روستایی فعالی دارد. در این شهر در یک‌ونیم سال گذشته و در پلتفرم دیوار، نزدیک به ۲۰ درصد کل آگهی‌هایی که در عنوان یا متن‌شان کلمات مرتبط با کسب‌وکارهای خانگی بوده، به محصولات «خوردنی یا آشامیدنی» مربوط بوده است. بیش از ۳۷ درصد کل بازدیدها هم از همین آگهی‌ها انجام شده است.

خانم کوثر قنبری، ساکن روستای «وچکبود جودکی» از توابع آبدانان دهلران در استان ایلام است و با 30 سال سن، در کسب‌وکاری خانوادگی و کوچک، در صنعت تولیدات دامی به فعالیت مشغول است و گرداننده این کسب‌وکار محسوب می‌شود. او می‌گوید: «پیش‌از‌این تنها راه فروش محصولات‌مان فروش محلی، به صورت حضوری و به شکلی محدود در روستا بود. الان با کمک اینترنت، برخی از محصولات‌مان مثل کره و روغن حیوانی را به صورت آنلاین می‌فروشیم و این فروش آنلاین کمک‌هزینه خانواده ماست».

او درباره فعالیت خودش در این کسب‌وکار خانوادگی می‌گوید: «پدر و مادرم نمی‌توانند این کار را انجام دهند. تا اینجا از فروش آنلاین راضی بوده‌ایم. با آگهی در دیوار توانسته‌ایم برای شیر تازه مشتری ثابت پیدا کنیم. به نظرم محصولات دیگر مثل بوقلمون هم بتواند فروش خوبی داشته باشد». او همچنین می‌گوید در روستای‌شان خانواده‌های دیگری را هم می‌شناسد که محصولات‌شان را آنلاین می‌فروشند.

جمعه‌بازار؛ آنلاین‌بازار‍!

در بسیاری از مناطق روستایی، طبق سنتی قدیمی، کسب‌وکارهای محلی و خانوادگی محصولات‌شان را به شکل سنتی در بازارهای محلی عرضه می‌کنند؛ محصولاتی که همیشه مشتری دارند و مشتریان به دنبال یک محصول مشخص از یک تولیدکننده خانگی مشخص‌اند. همین کسب‌وکارهای کوچک خانگی، در کنار این روش سنتی آرام‌آرام دارند از پلتفرم‌های آنلاین برای فروش محصولات‌شان استفاده می‌کنند. یکی از کاربران خانم در دیوار، ساکن روستای لنگر از توابع آشخانه در استان خراسان شمالی است که ترجیح داد بدون ذکر نام با ما گفت‌وگو کند (و ما با اسم مستعار حکیمه خانم از او یاد می‌کنیم)‌ در این زمینه می‌گوید:‌ «ما محصولات زراعی و تولیدات خانگی‌مان را معمولا در جمعه‌‌بازار می‌فروشیم. این کار را از قدیم انجام می‌دادیم؛ اما از دو سال پیش فروش آنلاین را هم شروع کرده‌ایم». مسیری که این کاربر در فروش آنلاین شروع کرده هم مسیر جالبی است: «اولش وسایل اضافی را برای فروش می‌گذاشتیم. بعد به این فکر افتادیم که محصولات‌مان را هم آنلاین بفروشیم. در کنار فروش آنلاین محصولات زراعی، با مادرم رب هم می‌پزیم و برای فروشش در دیوار آگهی می‌گذاریم. علاوه‌بر‌آن بادمجان،‌ پیاز و فلفل‌دلمه‌ای را هم آگهی می‌کنیم. این محصولات‌مان را بیشتر آنلاین می‌فروشیم».

او البته از مشکلات فروش آنلاین هم می‌گوید. اینکه نتوانسته‌اند بخشی از مشتری‌های آنلاین را مجاب کنند که محصول‌شان با‌کیفیت است: «ربی که ما تولید می‌کنیم، خیلی باکیفیت است و واقعا با رب کارخانه‌ای قابل مقایسه نیست. خیلی برایش وقت می‌گذاریم. یک قاشقش به اندازه چند قاشق رب شرکتی رنگ و لعاب دارد؛ اما بعضی مشتری‌هایی که آگهی را می‌بینند و زنگ می‌زنند، از کیفیتش خبر ندارند و فکر می‌کنند قیمت بالایی برایش گذاشته‌ایم؛ اما هر‌کسی که از ما خرید می‌کند، معمولا مشتری ثابت ما می‌شود».

دیوار   و   سبزیِ  خردشده

این هم روایت «محبوبه دوستی» است که در یکی از روستاهای اطراف سمیرم زندگی می‌کند و کار و کاسبی‌اش را با کمک دیوار راه انداخته: «من خودم کرفس، سبزی خورشتی، سبزی آش، سبزی کوکو و... خرد می‌کنم؛ اما همسایه‌مان ترشی‌ درست می‌کند و آگهی محصولات‌مان را در دیوار می‌گذاریم. یک‌سال‌و خرده‌ای است که وارد این کار شده‌ام. من تا پیش از این و نزدیک دو سال شاگرد یک فروشگاه لباس بودم؛ اما بعد از جدایی از همسرم و برعهده‌گرفتن سرپرستی دو فرزندم، دیدم بچه‌ها اذیت می‌شوند و مجبور شدم کارم را تغییر دهم تا پیش بچه‌ها باشم. با 400 هزار تومان یک دستگاه سبزی خردکن خریدم و کارم را شروع کردم. فروشم بد نیست، الان هم فصلی است که هوا رو به سردی می‌رود و چون مردم جا برای شستن و خردکردن سبزی ندارند، کار من رونق می‌گیرد تا اسفند. مشتریانم هم از شهرهای اطراف مثل سمیرم، پادنا و... هستند و در این مدت توانستم چند مشتری ثابت پیدا کنم».

دام و دیوار!

پرورش و فروش دام زنده هم یکی از کسب‌وکارهای رایج در مناطق روستایی است. بسیاری از این کسب‌وکارها به صورت خانوادگی اداره می‌شوند و زنان خانواده نقش مؤثری در فرایندهای تولید و عرضه‌ آن دارند. در این زمینه با خانواده رضایتی از روستای زراب از توابع دهلران در استان ایلام گفت‌وگو کرده‌ایم که کارشان همین پرورش و فروش دام است و توانسته‌اند با استفاده از پلتفرم‌های آنلاین از مناطق دورتری مشتری جلب کنند و به فروش بسیار خوبی برسند. خانم رضایتی که این کسب‌و‌کار را به کمک همسر و فرزندانش اداره می‌کند، در این زمینه می‌گوید: «این کار را خانوادگی انجام می‌دهیم. همه کارها مثل بردن دام به چرا،‌ نظافت دام، علوفه‌دادن و... را خودمان انجام می‌دهیم. البته حدود دو سال است که شروعش کرده‌ایم و کاملا اتفاقی وارد این کار شدیم». خانم رضایتی درباره استفاده از اینترنت و پلتفرم‌های خریدوفروش در فروش محصولاتش توضیح می‌دهد: «تا چند وقت پیش، مشتری‌های ما فقط از منطقه خودمان و یکی دو تا از شهرهای اطراف بودند؛ اما از حدود شش ماه پیش که دام‌های‌مان را در دیوار آگهی می‌کنیم، از شهرهای دورتر هم مشتری داریم و دام زنده را برای آن شهرها ارسال هم می‌کنیم. انصافا فروش‌مان خیلی بهتر شده. می‌توانم بگویم به‌راحتی ۷۰ درصد فروش‌مان به صورت آنلاین هست و خیلی راضی هستیم».

پرورش و فروش گیاه،  محبوب!

پلتفرم‌های اینترنتی در روستاها، محدود به ارائه سرویس به تولیدکنندگان و فروشندگان مواد خوراکی یا محصولات دامی نیستند؛ چنان‌که فعالیت زنان روستایی هم محدود به محصولات کشاورزی و دامی خوراکی نیست. دنیای کسب‌وکارهای خانگی که زنان در روستاها آنها را اداره می‌کنند، وسیع‌تر از این حرف‌هاست. یکی از کسب‌وکارهای پرطرفدار در روستاها، پرورش و فروش گیاهان زینتی است. خانم رحمتی از روستای پشت‌قلعه از توابع آبدانان در استان ایلام در زمینه پرورش گل و گیاهان تزیینی فعالیت می‌کند.

خانم رحمتی می‌گوید:‌ «من کارم را حدود سه سال پیش، از پشت پنجره خانه‌ام و فقط با ۲۵۰ هزار تومان شروع کردم. چند تا گل و گیاه در منزل داشتم که خودم پرورش داده بودم. فضای خانه کم بود و تصمیم گرفتم در دیوار آگهی کنم و آنها را بفروشم‌. وقتی فروش رفتند،‌ با خودم گفتم با پولش گل جدید بخرم و دوباره بفروشم. از اینجا بود که کارم شد پرورش گل و گیاه. راستش از خیلی قبل‌تر به فکر چنین کسب‌وکاری بودم؛ اما می‌ترسیدم شروع کنم و کارم نگیرد».

خانم رحمتی حالا کسب‌وکاری را اداره می‌کند که دیگر «گرفته» است. او که کار را از پشت پنجره نورگیر خانه‌اش شروع کرده بود، حالا دارد گل‌هایش را در گلخانه‌ای طبقه‌بندی‌شده می‌پروراند «الان بذر، پیاز یا نهالِ انواع گیاه یا گل را می‌خرم، پرورش می‌دهم و آنلاین می‌فروشم. به شهرهای اطراف هم ارسال دارم. خدا را شکر از این کار سود خوبی داشته‌ام. البته این را هم بگویم که همسرم در این کار خیلی همراهی و همکاری می‌کند». 

نامش آرزو میرزاخانی است و اهل روستایی از توابع پل‌دختر استان لرستان. او هم محصولات دست‌ساز خواهر بزرگ‌ترش را در دیوار می‌فروشد و کارش را این‌طور توضیح می‌دهد: «خواهرم ذوق و قریحه خاصی دارد و بافتنی‌های مرغوبی تولید می‌کند؛ ولی چون زیاد به شبکه‌های اجتماعی و اینترنت تسلط ندارد، من به او در فروش محصولاتش کمک کردم. تولیدات خواهرم هم بیشتر کارهای بافت است؛ وسایلی مانند اسکاج و لیف نیز می‌سازد. هر چیزی را که با کاموا و میل بافتنی می‌توان درست کرد، درست می‌کند و آنلاین می‌فروشیم. من ۳۵ سال دارم و خواهرم ۴۰ سالش است و کار فروش آنلاین را یک سالی می‌شود شروع کرد‌ه‌ایم. تا قبل از این چون هنوز به فصل سرما نرسیده بودیم، فروش‌مان کمتر بود؛ اما نیمه دوم سال معمولا فروش این محصولات بیشتر می‌شود».

خانم میرزاخانی می‌گوید: «آدم‌ها در شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام راحت‌تر اعتماد می‌کنند، در دیوار هم دائم در حال چت‌کردن با افراد هستیم تا بتوانیم این اعتمادسازی را ایجاد کنیم. اینکه دیوار مدتی است قابلیتی مثل گذاشتن فیلم از محصول را هم اضافه کرده، به‌ نظرم می‌تواند به اعتمادسازی کمک کند تا فروشنده در ویدئو بتواند محصول خود را معرفی کند».

در نهایت...

آیا پلتفرم‌های اینترنتی، مانند دیوار، شیپور و دیجی‌کالا که عنوان «مارکت‌پِلِیْس» یا «بازارگاه» را به دوش می‌کشند، می‌توانند ابزاری برای توانمندسازی زنان روستایی باشند؟ قرائن که این‌طور نشان می‌دهد. زنان روستایی حالا می‌توانند تولیدات منحصربه‌فرد خود را شامل دست‌ساخته‌های خوراکی یا زینتی، دام یا گیاه یا صنایع دستی تولید‌شده‌شان را که پیش‌از‌این صرفا مصارف خانگی داشت، به‌عنوان یک کالای تجاری به فروش برسانند. رفع تبعیض و محرومیت و همچنین توانمندسازی زنان روستایی، ارمغانی است که اینترنت و پلتفرم‌ها برای کسب‌وکارهای روستایی آورده‌اند؛ کسب‌وکارهایی که رشدشان می‌تواند زمینه‌ساز توسعه در روستاها باشد، به ثبات اقتصادی ساکنان این مناطق کمک کند، از مهاجرت روستانشینان به شهرها جلوگیری کند، محصول باکیفیت غیرتجاری و ارگانیک را به دست ساکنان دیگر مناطق برساند و در‌عین‌حال، در نگاهی کلان، به توسعه پایدار در کشور کمک کند.