چند روایت از تخریب‌ها در کاشان
اگر در اخبار جست‌وجو کنید کلیدواژه‌های زیادی درباره تخریب بافت تاریخی کاشان می‌یابید. به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر ماجرای تخریب بافت تاریخی در کاشان شدت بیشتری گرفته است. در‌حال‌حاضر شهروندان کاشانی، علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و فعالان حفاظت از بافت‌های تاریخی کارزاری برای حفاظت از بافت تاریخی این شهر به اجرا درآورده‌اند
اگر در اخبار جست‌وجو کنید کلیدواژه‌های زیادی درباره تخریب بافت تاریخی کاشان می‌یابید. به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر ماجرای تخریب بافت تاریخی در کاشان شدت بیشتری گرفته است. در‌حال‌حاضر شهروندان کاشانی، علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و فعالان حفاظت از بافت‌های تاریخی کارزاری برای حفاظت از بافت تاریخی این شهر به اجرا درآورده‌اند. از سوی دیگر از گوشه و کنار هم اخباری از تخریب‌های گسترده در این شهر به گوش می‌رسد. در ادامه برخی از مهم‌ترین پروژه‌های تخریب بافت‌های تاریخی در کاشان طی چند سال اخیر را بررسی می‌کنیم.
ماجرای تخریب حوالی خیابان محتشم و زیارت درب زنجیر
در‌حال‌حاضر یکی از مهم‌ترین تخریب‌ها در کاشان حوالی زیارت درب زنجیر و اطراف خیابان محتشم در حال اجرا است؛ مسئله‌ای که محور درخواست شرکت‌کنندگان در کارزار حمایت از بافت تاریخی کاشان هم قرار دارد. این کارزار که از ١٨ شهریور امسال آغاز شده و تا پایان سال هم ادامه دارد، خطاب به مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی می‌نویسد: «در آخرین اقدامات تخریبی، خیابانی از سمت خیابان محتشم کاشانی تا زیارت درب زنجیر در حال احداث است که با تخریب خانه‌ای تاریخی و ارزشمند موسوم به خانه بزرگ همراه بوده و قرار است تا مقبره میرعماد امتداد پیدا کند که در مسیر خود بخش اعظمی از بافت تاریخی و ارزشمند کاشان با خاک یکسان خواهد شد. در دو دهه اخیر خیابان باب‌الحوائج محدوده شمال بازار کاشان را از بافت ارزشمند پیرامونی خود جدا کرد و این خیابان جدید نیز جنوب بازار را از بافت تاریخی هم‌پیوند خود جدا می‌کند. کلیه این تخریب‌ها و ساخت‌وسازها در محدوده حریم بازار ثبت ملی کاشان در حال وقوع بوده که برخلاف مصوبات و قوانین جاری است».
نویسندگان این کمپین همچنین به مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی اشاره می‌کنند و می‌نویسند: «با توجه به مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری مبنی بر تعیین محدوده بافت تاریخی ۱۶۸ شهر ایران، کلیه اقدامات مدیریت شهری کاشان در این محدوده مصوب از جمله خیابان‌کشی‌ها، تعریض معابر و اجرای پروژه‌های بزرگ‌مقیاس، مغایرت اساسی با مصوبه فوق‌الذکر داشته و احداث آنها در هر مرحله‌ای که هست، با توجه به قوانین و مصوبات هر دو وزارتخانه راه و شهرسازی و میراث فرهنگی باید متوقف گردد. از زمان تصویب مصوبه تعیین محدوده ۱۶۸ شهر تاریخی، تاکنون چندین خیابان و تعریض گسترده معابر برخلاف مصوبه ذکر شده و حتی بدون داشتن مصوبه کمیسیون ماده ۵، در بافت تاریخی کاشان اجرا شده و این روند تخریب رو به افزایش رفته و قصد توقف ندارد».
آنچه ذکر شد منحصر به بافت کاشان مرکزی است. بافت آبادی‌های تاریخی حومه کاشان که هم‌اینک بخشی از شهر کاشان محسوب می‌شوند نیز در سال‌های اخیر دستخوش ویرانی‌های گسترده بوده است. بافت تاریخی فین، دیزچه، راوند، لتحر و حسن‌آباد به‌شدت تخریب شده، پیوستگی خود را از دست داده و مساحت اندکی از آنها باقی است. متأسفانه همین بخش‌های اندک نیز مورد تهدید جدی قرار دارند. کما‌اینکه سال گذشته برای آزادسازی معبر، دستور تخریب بافت تاریخی فین صادر شد و موجب نابودی بافت ناچیز باقی‌مانده شد. وضعیت سایر شهرها و آبادی‌های اطراف کاشان مانند آران و بیدگل، نوش‌آباد، سفیدشهر، طاهرآباد، یزدل، خزاق، قمصر، نیاسر، برزک، مرق، نشلج و... نیز کم‌و‌بیش بر همین منوال است. یا بافت تاریخی آنها به کلی نابود شده یا بخش‌های اندکی باقی‌مانده است که اغلب متروک و در حال ویرانی است.
نویسندگان کارزار «جلوگیری از تخریب‌های گسترده و سازمان‌یافته در بافت تاریخی کاشان» همچنین از وزیر درخواست کردند تا دو موضوع زیر پیگیری شود:
۱. تخریب‌های گسترده و سازمان‌یافته در محدوده مصوب بافت تاریخی کاشان با توجه به مصوبات وزارتخانه‌های راه و شهرسازی و میراث فرهنگی در هر مرحله‌ای که هستند، متوقف گردد.
۲. طرح ویژه حفاظت از بافت تاریخی کاشان در اسرع وقت در دستور کار هر دو وزارتخانه قرار گیرد تا مانع از تخریب و دست‌اندازی‌های پیش‌رو گردد.
هنوز واکنش رسمی و قابل‌تأملی به این کارزار که به امضای تعداد زیادی از شهروندان کاشانی، فعالان میراث فرهنگی و چهره‌های دغدغه‌مند ایرانی رسیده، داده نشده است.
تخریب در اطراف بقعه شاه‌عباس صفوی اول
یکی دیگر از گزارش‌های تخریب در سال‌های اخیر از اطراف بقعه شاه‌عباس صفوی اول در رسانه‌ها منتشر شد. محله‌ای که تخریب در آن صورت گرفته، پشت مشهد نام داشته و قدمتش به دوره صفویه برمی‌گردد و خانه‌های تاریخی متعدد و آب‌انبارهایی از دوره صفویه تا قاجاریه را در خود جای داده است. شنیده‌ها حاکی از آن است که طرح ساماندهی و گسترش فضای امامزاده حبیب بن موسی(ع) و کمبود فضا برای پارکینگ در اطراف این امامزاده متبرکه موجب شده تخریب خانه‌های قدیمی و تاریخی اطراف آن کلید بخورد و طی چند سال گذشته انبوهی از این خانه‌ها ویران شوند. این در حالی است که خود بنای امامزاده حبیب بن موسی(ع) بنایی تاریخی بوده و مربوط به دوره سلجوقی است و از سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. طبیعتا وجود بافت تاریخی در کنار بنای تاریخی امامزاده می‌تواند بر زیبایی و شأن تاریخی آن بیفزاید.
پس از انتشار گزارش‌هایی از تخریب این بافت تاریخی در سال ۱۴۰۱ روابط عمومی اداره میراث فرهنگی کاشان در واکنش به آن ضمن تأکید بر این نکته که تخریب صورت‌گرفته در طول چندین سال انجام شده و مربوط به یکی، دو سال اخیر نبوده گفت: بافت تاریخی منطقه تخریب‌شده ثبت میراث نبوده است. البته ممکن است که برخی از خانه‌های تاریخی منطقه ثبت بوده باشد اما بافت تاریخی محله ثبت نبوده است. مسئول روابط‌عمومی اداره میراث کاشان ضمن تأکید بر اهمیت خانه‌های تاریخی اطراف امامزاده ابراز کرد: این محله خانه‌های تاریخی مربوط به قاجار داشته و مجموعه‌ای از آب‌انبارها و خانه‌های تاریخی را در خود جای داده است و تخریب صورت گرفته نیز مربوط به امروز و دیروز نبوده و در طول سال‌های متمادی گذشته صورت گرفته است.
ساخت‌وساز در اطراف مقبره ابولؤلؤ
در چند روز گذشته برخی چهره‌های فرهنگی کاشان در شبکه‌های اجتماعی تصاویر و فیلم‌هایی از ساخت‌وساز در اطراف مقبره تاریخی ابولؤلؤ در دل بافت تاریخی کاشان منتشر کرده بودند. فیلم‌ها به‌وضوح نشان می‌داد که کامیون‌هایی درحال رفت‌و‌آمد به منطقه بودند و فرایند ساخت‌وسازی که احتمالا روی بناهای تخریب‌شده در جریان است. آن‌چنان که حالا مسئولان میراث فرهنگی گزارش داده‌اند قرار است در این محوطه تاریخی تخریب‌شده یک بنای چهار‌طبقه ساخته شود و فعالیت‌های عمرانی برای گودبرداری ساخت این ساختمان جدید درحال اجرا‌ست. البته میراث فرهنگی کاشان اعلام کرده فعالیت‌های عمرانی در این منطقه متوقف شده ولی حسب گزارش‌های زنده شهروندان کاشانی تا همین چند روز پیش عملیات ساخت با قدرت درحال اجرا بود. روابط عمومی میراث فرهنگی کاشان فرایند انجام این اقدام غیرقانونی را چنین توصیف می‌کند: ساخت‌وساز در محدوده ابنیه و بافت‌های فرهنگی - تاریخی طبق ابلاغ محدوده تاریخی ۱۶۸ شهر کشور و تعیین رویکرد‌های کلی حفاظت و احیای محدوده‌های تاریخی ـ فرهنگی از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری مصوب سال ١٣٩۴ صرفا از طریق تأیید میراث فرهنگی مجاز است و هرگونه اقدام از جمله صدور مجوز ساخت به لحاظ قانونی ممنوع است و جرم تلقی می‌شود.
به گفته روابط عمومی میراث فرهنگی کاشان شهرداری در سال ١۴٠٠، بدون استعلام از اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان کاشان مجوز ساخت این ملک را صادر کرده که پس از مطلع‌شدن یگان حفاظت این اداره و پیگیرهای حقوقی و با دستور قضائی از ادامه ساخت‌وساز آن جلوگیری به عمل آمد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان بیان کرد: بقعه تاریخی ابولؤلؤ یکی از فاخرترین ابنیه تاریخی کاشان است که به شماره ۱۰۹۱ در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و بنابراین طبق قانون، هرگونه ساخت‌وساز در عرصه و حریم آن باید با اخذ استعلام و کسب مجوز از میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی انجام شود. شهرداری باید مصداق بارز پایبندی به قانون باشد و صیانت از بافت تاریخی کاشان را وظیفه اصلی خود بداند و با هدایت صحیح مردم راه‌های قانونی ساخت‌وساز را پیش‌روی مردم قرار دهد.
تخریب «خانه بزرگ» در خیابان محتشم
پایگاه محلی «اهل کاشانم» در گزارشی از یکی تخریب‌هایی که در سال گذشته در کاشان انجام شده، می‌نویسد: سال گذشته خانه تاریخی ارزشمندی را در مجاورت خیابان محتشم که به «خانه بزرگ» موسوم بود، به بهانه ایجاد مسیر دسترسی از این خیابان به زیارت درب زنجیر تخریب کردند. طرحی که سال‌ها دهان به دهان می‌چرخید، با وجود هشدارهایی که از قبل داده شده بود، عملیاتی شد و محله درب زنجیر یکی دیگر از آثار تاریخی ارزشمند خود را از دست داد تا ناباورانه شاهد احداث یک مجموعه تجاری، اداری و پارکینگ باشیم. آن‌هم در محله‌ای که در سال‌های گذشته آثار تاریخی بسیاری را به بهانه‌های مختلف از دست داده است، به‌طوری‌که هم‌اکنون مساحت عرصه‌ای که برای عبور و پارک خودرو در این محله ایجاد شده، از مساحت عرصه تاریخی پیش افتاده است. از این محله قدیمی و محلات مجاور آن که به‌خاطر پیوند ارگانیک با بازار، یکی از قدیمی‌ترین محلات کاشان محسوب شده و میزبان خانه‌های تاریخی فاخر و ارزشمندی بوده عملا چیزی باقی نمانده است.
انگار عطش خیابان‌سازی در بافت تاریخی تمامی ندارد. اشتهای سیری‌ناپذیر سوداگران، بازار کاشان را عملا از بافت تاریخی پیرامون خود جدا کرده و بیش‌از‌پیش نفس‌های این شاهرگ حیاتی شهر را به شماره انداخته است. حدود دو دهه پیش با احداث خیابان باب‌الحوائج، ارتباط بازار با بافت شهری شمال آن قطع شد. این خیابان از محله‌ای گذشت که بسیاری از آثار صفوی و حتی تیموری کاشان را درون خود جا داده بود. در این خیابان عرصه وسیعی به عنوان پارکینگ طبقاتی، با تخلف و تخریب بخش‌هایی از یک خانه ثبتی ساخته شد. اما گویا کافی نبود! اکنون با احداث خیابانی که نام آن را امام رضا(ع) با برگرفتن از اعتقادات مذهبی مردم گذاشته‌اند، ارتباط بازار با بافت شهری جنوب آن نیز برای همیشه قطع می‌شود و تیر خلاصی است به پیوستگی بازار با بافت تاریخی و زمینه‌ساز جدایی بیشتر این بافت از بازار خواهد شد. مجوز ساخت این خیابان که سر و ته آن به ۲۰۰ متر هم نمی‌رسد و معلوم نیست چه توجیه و ضرورتی برای آن وجود داشته، در‌حالی صادر شده که خیابان محتشم به دلیل ماهیت تجاری آن، از دیرباز با معضل ترافیک شدید روبه‌روست. حال چگونه قرار است خیابانی به این خیابان ضمیمه شود که دو طرفش با واحد‌های تجاری و اداری احاطه شده است؟
چرخ‌دنده تخریب در کاشان با قدرت می‌چرخد
اینها بخشی از گزارش‌هایی است که در یک سال گذشته از تخریب بافت تاریخی کاشان در رسانه‌ها منتشر شده است. گشت‌و‌گذار در این شهر البته نشان می‌دهد چرخ‌دنده‌های تخریب با قدرت زیادی در حال عبور از روی بافت تاریخی این شهر هستند و تا همین پایان سال شاید بخش مهمی از خانه‌ها و بناهای تاریخی کاشان نابود شوند. بناهایی که تجربه قابل‌تأمل بازسازی و احیای آن در کاشان نشان داده که در پناه توجه و رسیدگی مسئولان می‌تواند به یک مزیت اقتصادی قابل‌توجه در این شهر تبدیل شود و سودآوری هم داشته باشد.