در نشست انجمن صنفی کارفرمایی حفاظت‌گاه‌های خصوصی حیات وحش در دانشگاه یزد بیان شد
پیش به سوی اقتصادی‌کردن حفاظت
هفته گذشته نشستی در دانشگاه یزد با موضوع حفاظت مشارکتی برگزار شد. برگزارکننده این نشست انجمن صنفی کارفرمایی حفاظت‌گاه‌های خصوصی حیات وحش در ایران بود که به‌عنوان نهاد «صنفی» متشکل از کارفرمایان و صاحبان مشاغل در زمینه حفاظت از حیات وحش در ایران شناخته می‌شود.
هفته گذشته نشستی در دانشگاه یزد با موضوع حفاظت مشارکتی برگزار شد. برگزارکننده این نشست انجمن صنفی کارفرمایی حفاظت‌گاه‌های خصوصی حیات وحش در ایران بود که به‌عنوان نهاد «صنفی» متشکل از کارفرمایان و صاحبان مشاغل در زمینه حفاظت از حیات وحش در ایران شناخته می‌شود. در این نشست ضمن رونمایی از پنج پروژه مهم در این زمینه، دکتر محمدحسین ایران‌نژاد، عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشگاه یزد و دکتر حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، هم سخنرانی کردند. یکی از مهم‌ترین این تفاهم‌نامه‌های حفاظت خصوصی در این مراسم مربوط به پروژه «حفاظت از زیستگاه یوز» است که به‌عنوان اولین طرح مشترک میان انجمن صنفی کارفرمایی حفاظت‌گاه‌های خصوصی حیات وحش و سازمان حفاظت محیط زیست در قالب تفاهم‌نامه‌ای مشترک از آن رونمایی شد. این تفاهم‌نامه از مصادیق بارز مشارکت بخش خصوصی در حفاظت از تنوع زیستی است و به حفاظت از زیستگاه یوز حدفاصل پناهگاه حیات وحش میان‌دشت و ذخیره‌گاه زیست‌کره توران مربوط می‌شود که در محدوده‌ای 400 هزارهکتاری قرار است اجرا شود.
حفاظت از تنوع زیستی را اقتصادی کنیم
حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، در این مراسم با استقبال از غیردولتی‌شدن مسئله حفاظت گفت: باید به سمتی پیش برویم که حفاظت از تنوع زیستی در ایران را اقتصادی کنیم. روش‌های سنتی در حفاظت دیگر پاسخ‌گوی نیازهای ما نیستند و باید مسیرهای جدید را در پیش گرفت. اگرچه تغییر ذهنیت‌ها در ایران اغلب سخت است؛ زیرا مسئله حفاظت خصوصی در دهه ۸۰ در ایران شروع شد؛ اما به دلیل همین سختی تغییر ذهنیت‌ها به نتیجه نرسید.
اکبری در ادامه با انتقاد از نگاه‌های بسته به این مسئله در سال‌های اخیر گفت: در این سال‌ها گاهی اظهارنظرهایی در این زمینه می‌شنویم که تعجب‌آور است. برخی از پذیرفتن واقعیت‌ها سر باز می‌زنند و این موجب شده تا حفاظت خصوصی و مشارکتی در ایران به‌درستی پیش نرود؛ اما باید بپذیریم که اگر می‌خواهیم طبیعت کشور حفظ شود، راهی جز این نداریم.
او در ادامه صحبت‌هایش به ضرورت این مسئله هم اشاره کرد و گفت: چیزی که ما را به این سمت حرکت می‌دهد، وضعیت فعلی‌مان است. شرایط دولت، میزان نیروهای سازمان و انگیزه‌های کار به صورت کارمندی موجب می‌شود راهی جز واگذاری کار به مردم نداشته باشیم تا آنها با ایجاد انگیزه‌های جدید کار را با کیفیت بیشتر و بهتر دنبال کنند؛ اما برای رسیدن به مسیر باید همه دست به دست هم دهند. تا زمانی که یک هم‌گرایی بین همه بازیگران ایجاد نشود، کار پیش نمی‌رود.
آسیب‌شناسی مشارکت در حفاظت از تنوع زیستی
دکتر محمدحسین ایران‌نژاد، عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشگاه یزد و از اعضای انجمن صنفی کارفرمایی حفاظت‌گاه‌های خصوصی حیات وحش، در ادامه این نشست به آسیب‌شناسی مشارکت در حفاظت از تنوع زیستی پرداخت و گفت: زندگی بشر با موضوع حفاظت عجین است. اهمیت حفاظت چیست؟ چرا عده‌ای از جان و مال و سرمایه و آبروی خود در این راه خرج می‌کنند تا از تنوع زیستی حفاظت کنند؟ هدف حفاظت چیست؟ پاسخ این سؤالات به صورت گزیده چنین است که حفاظت می‌کنیم برای جلوگیری از بهره‌برداری‌هایی که با دخالت‌های زیان‌آور انسان در طبیعت افزایش یافته، تضمین بقای سیماهای طبیعی منحصربه‌فرد، ایجاد فرصت‌های لازم برای آموزش و پژوهش و تفسیر، حفظ اشکال مختلف تنوع ژن، گونه، اکوسیستم و چشم‌انداز، حمایت از شیوه‌های زیستی و فعالیت‌های اقتصادی هماهنگ با طبیعت، مدیریت مطلوب محیط برای تولید پایدار و حفاظت از همه منابع طبیعی که تاکنون در مقابل تخریب مصون بوده‌اند و... . حفاظت در برابر چه چیزی؟ نابودی زیستگاه‌ها و تجزیه آنها، تغییرات اقلیمی و بهره‌برداری‌های بی‌رویه مثل شکار غیرمجاز. ما در شرایطی هستیم که حدود 12 درصد مساحت کشور تحت پوشش کمّی حفاظتی قرار گرفته (مناطق چهارگانه) که از لحاظ کیفی نیز در مقایسه با بسیاری از کشورها پذیرفتنی است؛ ولی مطلوب نیست. حدود 60 درصد زیستگاه‌هایی که ارزش حفاظتی دارند؛ ولی به حال خود رها شده و پوشش حفاظتی ندارد
(مناطق آزاد)... . اینجا بحث مشارکت معنا پیدا می‌کند و براساس اصل 50 قانون اساسی وظیفه همگانی حفاظت از این زیستگاه‌هاست که بالندگی و حفاظت بهتر در مناطق چهارگانه و گونه‌های در معرض خطر را موجب می‌شود. در اینجاست که سؤال پیش می‌آید که آیا افقی وجود دارد برای پرکردن خلأهای حفاظتی؟ بله، به نظر ما قطعا وجود دارد. همان‌گونه که هم‌اینک نیز در این مسیر قرار داریم و اولین مرحله همگام‌شدن با فرایند تکامل حفاظت بوده است. همان‌طورکه در دنیا از protection به conservation گذار کرده‌ایم، مفاهیم و اشکال حفاظت هم نیازمند تنوع‌بخشی است. دومین مرحله آن است که باید قواعد بازی مشارکت رعایت شود. مشارکت دارای چرخه است. مشارکت با آگاهی آغاز می‌شود و با اعتماد متقابل تداوم می‌یابد؛ اما پایداری آن منوط به رعایت (تأمین) منافع طرفین است.
عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشگاه یزد در ادامه گفت: به نظر می‌رسد هر نوع حفاظتی که خارج از مدیریت دولت باشد، به نوعی فعالیت مشارکتی است (حفاظت دولتی و حفاظت غیر از آن به نوعی مشارکتی محسوب می‌شود). این مشارکت می‌تواند بین «ان‌جی‌او»ها، جوامع محلی یا بخش خصوصی با دولت باشد. این روش‌ها راه‌اندازی شده و شروع به کار کرده؛ اما نیازمند آن است که به ثبات و پایداری و الگوهای روشنی برسند (حقوق و تکالیف مشخص باشد). انواع مشارکت مردم در بحث کمک به حفاظت از تنوع زیستی می‌تواند در قالب طرح‌های قرق‌های اختصاصی، مراکز تکثیر و پرورش حیات وحش و شکارگاه‌های محصور، پروژه‌های معرفی مجدد گونه‌ها، پروژه‌های کمک به حفظ گونه‌های در معرض خطر، پروژه‌های مربوط به حفظ زیستگاه‌ها در مناطق آزاد که در آخر جلسه از پنج نمونه این پروژه‌ها رونمایی می‌شود. همچنین کارکردهای چندگانه که سمن‌ها می‌توانند با مشارکت در حفاظت مناطق حفاظت‌شده دولتی (مناطق چهارگانه) دنبال کنند. دراین‌بین ادامه بحث قرق‌های اختصاصی و مراکز تکثیر و پرورش است.
قرق‌های اختصاصی
ایران‌نژاد در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره قرق‌های اختصاصی هم گفت: قرق‌های اختصاصی با آگاهی آغاز شد و با اعتماد قوام پیدا کردند؛ اما برای پایداری نیازمند تأمین منافع دوطرفه هستند. چشم‌انداز این مناطق برقراری مسیرها و کریدورها بین مناطق چهارگانه، قلمروهای گونه‌های پرچم را وسیع‌تر کرده، جریان ژن و تنوع ژنتیکی بین جمعیت‌های حیات وحش را بهبود می‌بخشند، تأمین منابع لازم برای پژوهش‌های تنوع زیستی در مناطقی که تا پیش از این شناخت و مطالعه‌ای در آنها انجام نشده بود، انگیزه لازم برای فراگیری اشتغال بین دانش‌آموختگان محیط زیست و تنوع زیستی و دیگر گرایش‌های مرتبط را تقویت می‌کنند، باعث اشتغال‌زایی و بهبود معیشت محلی و کاهش تخلفات می‌شوند و به طور کلی در سه سطح تنوع زیستی ژن، گونه و اکوسیستم نقش‌آفرین هستند؛ اما به هر حال آسیب‌هایی نیز دارند. با این حال وجود نواقص یا اشکالات در یک فرایند دلیلی برای توقف و به چالش کشیدن کلی آن نمی‌شود. فقط املای نانوشته غلط ندارد! برای اینکه توانمندی قرق‌ها تقویت شود، لازم است به آسیب‌ها نیز نگاه جدی شود و برای آنها راه‌حل‌هایی ارائه دهیم.
او مهم‌ترین آسیب‌های این بخش را چنین عنوان می‌کند: برای مثال اگر قرق‌ها به حقوق ذی‌نفعان بی‌توجه باشند، مدیریت ضعیف، به‌کارگیری نیروهای آموزش‌ندیده، تعامل نادرست با مردم، خودمحوری، بی‌عدالتی در مصوب‌کردن قرق‌ها، ضعف سازمان به‌ویژه در فرایندهای پایش، خطا و تخلفات احتمالی از طرف قرق‌داران، بعد از شکل‌گیری و آغاز فعالیت، بی‌توجهی به ظرفیت برد تغذیه‌ای حیات وحش، تنها و تنها تکیه بر شکار تروفه به‌عنوان تنها روش درآمدزایی، بی‌توجهی به پایداری منابع مالی و... است.
چگونه مشارکت پایدار محقق می‌شود؟
در بخش پایانی این نشست ایران‌نژاد عنوان کرد: برای آنکه مشارکت پایدار در حفاظت از تنوع زیستی در هر شکل و گونه داشته باشیم، ذکر چند نکته ضروری است؛ اول اینکه مشارکت با شفافیت، آگاه‌سازی، تبادل اطلاعات، گفت‌وگو و مذاکره و اشتراک مسئولیت‌ها و نهایتا واگذاری بخشی از قدرت به‌ویژه قدرت تصمیم‌گیری حاصل می‌شود. دوم ایجاد پایگاه داده مطمئن و به‌روز از وضعیت قرق‌ها و دیگر حفاظت‌گاه‌های خصوصی نیاز است تا بتوانیم از کارکرد این مناطق در حفاظت از تنوع زیستی بهره بیشتری ببریم. پیشنهاد سوم اینکه ذی‌نفعان (سازمان، قرق‌ها، مراکز تکثیر و...) تحت لوای تشکل صنفی خود متشکل و منسجم شوند، می‌توان امیدوار بود که در مسیر رسیدن به اهداف حفاظتی و اقتصادی ملی گامی برداشته‌ایم. توجه به پایداری و مانایی پروژه‌ها و اقدامات مشارکتی بسیار مهم است (به‌ویژه اینکه بتوان منابع لازم برای ادامه کار آنها را نیز تأمین یا پیش‌بینی کرد). برگزاری دوره‌های آموزشی و دوره‌های بازآموزی برای قرق‌ها و مراکز تکثیر به طور مداوم نیاز است. برنامه‌ریزی پایش هوشمند و هدفمند نیز بسیار ضروری است. هرقدر بتوان دانش (نه الزاما و فقط محیط زیست) بیشتری به این مناطق، مراکز و پروژه‌ها تزریق کرد، قطعا می‌توانیم امیدواری بیشتری داشته باشیم که موضوع حفاظت مشارکتی و مشارکت در حفاظت موفق عمل کند. نترسیم! چرا‌که برای حفظ سرزمین‌مان باید همه دست به دست هم دهیم. از ورود مردم و مردمی‌سازی نترسیم. ما نیز متقابلا به دولتمردان اعتماد می‌کنیم.
