«شرق» از وضعیت پرونده هسته‌ای ایران در میانه مناقشات منطقه‌ای گزارش می‌دهد
پرونده هسته‌ای ایران زیر سایه 2 جنگ
از زمان وقوع عملیات طوفان الاقصی و به دنبال آن جنگ حماس و اسرائیل، عملا سایر موضوعات در سایه قرار گرفته‌اند که یکی از آنها پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران است. اخیرا موضع‌گیری‌های رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نیز ادعاهای برخی رسانه‌ها موجب شد تا مناسبات تهران–آژانس دوباره به سرخط اخبار بازگردد. از یک سو گروسی در مصاحبه با خبرگزاری فرانسه در حاشیه اجلاس «داووس» مدعی شد ایران در حال تنبیه این نهاد بین‌المللی بابت اقداماتی است که آمریکا و کشورهای اروپایی مرتکب شده‌اند؛
عبدالرحمن فتح‌الهی: از زمان وقوع عملیات طوفان الاقصی و به دنبال آن جنگ حماس و اسرائیل، عملا سایر موضوعات در سایه قرار گرفته‌اند که یکی از آنها پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران است. اخیرا موضع‌گیری‌های رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نیز ادعاهای برخی رسانه‌ها موجب شد تا مناسبات تهران–آژانس دوباره به سرخط اخبار بازگردد. از یک سو گروسی در مصاحبه با خبرگزاری فرانسه در حاشیه اجلاس «داووس» مدعی شد ایران در حال تنبیه این نهاد بین‌المللی بابت اقداماتی است که آمریکا و کشورهای اروپایی مرتکب شده‌اند؛ بنابراین به گفته او تهران همکاری خود با آژانس اتمی را محدود کرده است. شاه‌بیت سخنان گروسی آنجا بود که عنوان کرد «ایران همکاری با آژانس را به صورت بی‌سابقه‌ای محدود کرده است و این روشی برای تنبیه‌کردن ما بابت اتفاقات بیرونی است. وقتی فرانسه یا انگلیس یا ایالات متحده کاری انجام می‌دهند که آنها خوش‌شان نمی‌آید، گویی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را بابت مناقشه‌هایشان با دیگران گروگان می‌گیرند. این برای ما پذیرفتنی نیست». در سوی دیگر، فایننشال‌تایمز نوشت که قبل از شروع جنگ اسرائیل و حماس، نشانه‌هایی از تحرک در رویارویی غرب با ایران بر سر برنامه هسته‌ای‌اش دیده می‌شد. در ادامه این مطلب آمده است: «در ماه سپتامبر، دولت بایدن و ایران با مبادله زندانیان موافقت کردند که در آن واشنگتن شش میلیارد دلار از پول نفت ایران را هم آزاد کرد. در کنار این توافق، طرفین درباره اقدامات نانوشته کاهنده تنش، از‌جمله محدودکردن توسعه هسته‌ای ایران، بحث کردند. نشانه‌هایی وجود داشت که نشان می‌داد ایران سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده را کاهش داده است». فایننشال‌تایمز اذعان دارد که این درگیری، امید‌ها برای پیشرفت را از بین برد. در مقابل، گزارش دسامبر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید تهران میزان تولید اورانیوم غنی‌شده خود را تا ۶۰ درصد به سطح گزارش‌شده در نیمه اول سال ۲۰۲۳ افزایش داده است. علی واعظ، مدیر حوزه ایران گروه بین‌المللی بحران، می‌گوید متأسفانه محاسبات هسته‌ای می‌تواند تغییر کند، آن‌هم به روش‌های بسیار مشکل‌ساز. در این میان، فایننشال‌تایمز به نقل از یک مقام ایرانی که نامش را فاش نکرده است، می‌گوید افزایش غنی‌سازی پیامی به دولت بایدن بود که به تهران اطلاع داده بود تا بعد از انتخابات آمریکا درباره موضوع هسته‌ای مذاکره نخواهد کرد. این مقام می‌افزاید: «اگر آمریکا می‌خواهد صبر کند، باید عواقب آن را متحمل شود و عواقب آن افزایش غنی‌سازی خواهد بود».
سال ۲۰۲۴ و پرونده هسته‌ای ایران
با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد در سال جاری میلادی که سال انتخابات ریاست‌جمهوری در ایالات متحده آمریکاست، وضعیت پرونده هسته‌ای ایران به تابعی از تحولات ناشی از تداوم جنگ اوکراین، جنگ حماس و اسرائیل و همچنین سایر مناقشات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بدل شده است. چنان‌که رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در بخش دیگری از مصاحبه‌اش با خبرگزاری فرانسه در حاشیه اجلاس «داووس»، درباره تأثیر روابط تهران و واشنگتن در پی تحولات منطقه بر حل‌وفصل موضوع توافق هسته‌ای، به این موضوع اشاره کرد که «دیپلماسی، دیپلماسی، دیپلماسی چیزی است که به آن نیاز داریم. ما باید به گفت‌وگو ادامه دهیم و از بدترشدن وضعیت تا حدی که جبران آن ناممکن شود، جلوگیری کنیم». بنابراین گروسی احتمال سفر به ایران را رد نکرد.
مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش‌تر نیز در گفت‌وگو با روزنامه نشنال‌نیوز، از نگرانی خود درخصوص غنی‌سازی در ایران گفت و تأکید کرد جمهوری اسلامی با برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود، به‌سرعت به جلو پیش می‌رود. گروسی در ادامه این مصاحبه، بر لزوم پایبندی به NPT گفت و تصریح کرد که تهران باید از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) که آن را امضا کرده است، تبعیت کند. آن‌طور که ایسنا بخش‌هایی از متن این مصاحبه را بازنشر داده، گروسی مدعی شد «ایران تنها کشور غیرهسته‌ای است که اورانیوم را در این سطح بسیار بسیار بالا غنی‌سازی می‌کند که بسیار نزدیک به درجه تسلیحاتی است».
با این وجود، رئیس دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل اظهار کرد: «من نمی‌گویم آنها (تهران) سلاح هسته‌ای دارند، من می‌گویم که این، کاری حساس است و هنگامی که شما این کار را انجام می‌دهید، می‌بایست قوانین را رعایت کنید». گروسی مصاحبه‌اش با نشنال‌نیوز را این‌گونه ادامه داد: «پافشاری ایران برای غنی‌سازی اورانیوم در سطوح بالا در شرایطی است که تنش‌های بزرگی در خاورمیانه وجود دارد و جنگ در غزه به دشمنی با اسرائیل و متحدانش دامن می‌زند». البته مدیرکل آژانس اتمی خاطرنشان کرد با این حال، مسیر گفت‌وگو با ایران همچنان باز است.
وی با بیان اینکه «برنامه هسته‌ای ایران در حال پیشروی با اهداف بلندپروازانه است» این را هم گفت که «ما در برابر آن قرار نداریم، اما می‌گوییم که نظارت بازرسی‌های بین‌المللی، یعنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید متناسب با این فعالیت‌ها باشد». گروسی با تکیه بر ادعای بی‌اساس خود مبنی بر عدم پیروی ایران از تعهدات هسته‌ای‌اش، گفت حتی اگر برنامه هسته‌ای ایران برای استفاده غیرنظامی باشد، این کشور به تعهدات خود پایبند نیست. وی تصریح کرد که ایران عضو معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است و بنابراین آنها باید به این تعهد پایبند باشند. ایران باید خیلی بیشتر از آنچه اکنون انجام می‌دهد، انجام دهد. رافائل گروسی در ادامه به تصمیم چندی‌پیش مقامات ایران مبنی بر عدم صدور مجوز برای ادامه فعالیت چند بازرس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در کشور اشاره و بیان کرد: «تهران همچنان بر اساس ملیت، بازرسان خاصی را از دسترسی به تأسیسات خود منع می‌کند. البته این برخلاف روح کار ماست. این بسیار غیرسازنده است».
با توجه به مجموعه نکاتی که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این دو مصاحبه اخیر خود عنوان کرد، علی لقمانی در گفت‌وگو با «شرق»، سخنان گروسی را بازتاب‌دهنده این واقعیت دانست که در سال ۲۰۲۴ پرونده هسته‌ای کماکان در سایه موضوعاتی از انتخابات ریاست‌جمهوری در ایالات متحده آمریکا گرفته تا روند جنگ اوکراین و جنگ حماس و اسرائیل قرار خواهد داشت. به همین دلیل این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل معتقد است تا زمانی که دو جنگ جاری (اوکراین و حماس و اسرائیل) و همچنین انتخابات ریاست‌جمهوری در آمریکا به نتیجه روشن نرسد، بعید است که طرف‌های غربی و مشخصا واشنگتن به سمت تنش‌زایی در پرونده هسته‌ای ایران گام بردارند؛ چراکه به گفته لقمانی، دولت بایدن در میانه مشکلات و بحبوحه تنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تمایل و توانی برای پیگیری مناقشه هسته‌ای ایران ندارد.
البته این مفسر حوزه سیاست خارجی تأکید می‌کند که گفته‌هایش به معنای مسیر کم‌تنش یا بدون تنش برای پرونده هسته‌ای نیست؛ چون به اذعان او، واشنگتن، تروئیکای اروپایی، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مشخصا اسرائیل در نشست‌های فصلی شورای حکام در سال جاری میلادی به دنبال افزایش فشار مدیریت‌شده بر برنامه هسته‌ای ایران هستند تا به نوعی مانع از رسیدن تهران به نقطه گریز هسته‌ای شوند. با این خوانش، لقمانی باور دارد تداوم جنگ اوکراین و همچنین جنگ حماس و اسرائیل به موازات تنش‌های نیم‌بند منطقه‌ای در خاورمیانه و سایر نقاط این نگرانی را در غرب ایجاد کرده که فضای مساعد برای رسیدن ایران به نقطه بازدارنده هسته‌ای فراهم شده است. لقمانی در بخش پایانی این‌گونه نتیجه‌گیری می‌کند که درخصوص ایران احتمالا نوعی فشار مدیریت‌شده و هوشمند در دستور کار قرار خواهد گرفت که از یک سو تهران را به سمت رفتار انتحاری مانند افزایش سطح غنی‌سازی تا ۹۰ درصد نبرد و از سوی دیگر شتاب و سرعت فعالیت‌های هسته‌ای ایران را هم کاهش دهد یا در یک سناریوی واقع‌بینانه، وضعیت را در نقطه کنونی فریز کرده و ثابت نگه دارد.
واکنش تهران
اظهارات گروسی در حالی مطرح می‌شود که محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی، چهارشنبه هفته گذشته در جمع خبرنگاران در پاسخ به پرسشی درباره سطح دسترسی بازرسان آژانس انرژی اتمی به تأسیسات هسته‌ای ایران گفت: «ما عضو پادمان هستیم و مطابق پادمان با آژانس همکاری می‌کنیم و بازرسان آژانس نیز طبق پادمان کارشناس اعزام می‌کنند و در تأسیسات هسته‌ای کشور دوربین نصب می‌کنند». معاون رئیس‌جمهور، سروصدایی را که اروپایی‌ها هر سه ماه یک بار علیه ایران به راه می‌اندازند بیشتر مربوط به سند برجام دانست که ایران مانند قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به موجب قانون اقدام راهبردی رفتار می‌کند.
رئیس سازمان انرژی اتمی با اشاره به گزارش‌های آژانس یادآور شد: گزارش‌هایی که آژانس انرژی اتمی ارائه می‌دهد، عدم انطباق بر اساس یک‌سری از بندهاست، اما ما به بند ۳۶ در برجام عمل می‌کنیم. به گفته معاون رئیس‌جمهور، وظیفه آژانس نیست که عدم اجرای تعهدات طرف‌های برجام را گزارش کند؛ این در حالی است که ما خودمان باید گزارش بدهیم چه کارهایی انجام می‌دهیم که این کار را هم انجام می‌دهیم، اما صدای ما و ملت ایران شنیده نمی‌شود. اسلامی خطاب به آژانس تأکید کرد: «ما این محدودیت‌ها و ضوابط را پیاده کردیم که شما تحریم‌ها را لغو کنید. وقتی تحریم‌ها را لغو نمی‌کنید و به تعهداتتان پایبند نیستید، ما در همان ظرفیت برجام و مطابق پادمان عمل می‌کنیم و آژانس هم نظارت می‌کند و تاکنون هم هیچ‌گونه عدم انطباقی وجود نداشته و نخواهد داشت». رئیس سازمان انرژی اتمی درباره اینکه آب سنگین ایران مشتری دارد، گفت: «آب سنگین ایران مشتری‌های زیادی دارد. همه کشورهایی که «های‌تک» کار می‌کنند و پیشرفته هستند، به آب سنگین نیاز دارند؛ بنابراین به آنها صادرات داریم. همچنین مشتقات آب سنگین نیز متقاضی دارد که در این زمینه هم صادرات داریم و آمریکا هم یک بار آب سنگین خریداری کرده است».
احمد نصر هم دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگو با «شرق» اگرچه با بخشی از گفته‌های علی لقمانی موافق است و تأکید می‌کند که در شرایط کنونی، واشنگتن و دولت بایدن به دنبال تنش‌زایی در پرونده هسته‌ای ایران نیستند، اما باور دارد روند تحولات در خاورمیانه به شکلی غیرقابل پیش‌بینی در حال حرکت است، به همین دلیل نمی‌توان با قاطعیت از رفتار دست به عصای آمریکایی‌ها و آژانس طی سال جاری میلادی سخن گفت. این تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل، موضوع کلیدی‌تر را رفتار مخرب اسرائیل به‌خصوص بعد از آغاز جنگ با حماس می‌داند که می‌تواند تأثیر مخربی بر روند پرونده هسته‌ای ایران در نشست‌های شورای حکام داشته باشد.
به همین دلیل احمد نصر معتقد است اگرچه جنگ اوکراین و عملیات طوفان الاقصی و به دنبالش تنش‌های منطقه‌ای، پرونده هسته‌ای ایران را در سایه قرار داده است، اما در وضعیت عکس، همین مناقشات می‌توانند پرونده هسته‌ای ایران را هم به تابعی از شرایط تبدیل کنند. مفسر حوزه بین‌الملل در تبیین بیشتر این گزاره خود و همسو با ارزیابی علی لقمانی معتقد است اسرائیل و غربی‌ها، تداوم شرایط کنونی را بستر مناسبی برای رسیدن ایران به نقطه بازدارنده هسته‌ای می‌دانند، به همین دلیل امکان دارد دستور کار ویژه‌ای برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست‌های فصلی شورای حکام مطرح شده باشد تا جایی که به گفته او، این سناریوی محتمل وجود دارد که تروئیکای اروپایی با تقسیم وظایفشان با آمریکا و اسرائیل، ذیل سناریوی پلیس خوب و بد یا سناریوی چماق و هویج، پرونده را از شورای حکام به سایر نهادها ببرند.
