چابهار، بازیچه وزن‌کشی سیاسی؟

مهدی بازرگان: دوشنبه هفته گذشته بود که قرارداد مشارکت شرکت IPGL هند در تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید بهشتی چابهار با حضور مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی کشور و سورباناندا سونوال، وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه‌های هند برگزار شد. در این قرارداد بلندمدت که در پی توافق‌های پیشین صورت‌گرفته بین دو کشور به امضا رسیده، تصمیم بر آن شد که طرف هندی یعنی شرکت IPGL به توسعه بندر چابهار بپردازد و سرمایه‌گذاری ۳۷۰ میلیون‌ دلاری در این زمینه صورت خواهد گرفت. به نوشته ایسنا، این قرارداد در شرایطی امضا شد که زمان زیادی از امضای توافق‌نامه چابهار بین رؤسای‌جمهور سه کشور ایران، هند و افغانستان در سال ۱۳۹۵ می‌گذرد. حتی پس از آن در دی‌ماه سال ۱۳۹۷ دفتر شرکت هندی IPGL به صورت رسمی در منطقه آزاد چابهار اجرای قرارداد فعالیت موقت خود را برای مدت دو سال در بند شهید بهشتی آغاز کرد تا نهایتا وارد پروسه انعقاد قرارداد ۱۰‌ساله شود. به نقل از ایندیا، مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران گفته است که بر اساس این قرارداد، ایندیا پورت گلوبال لیمیتد حدود ۱۲۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری خواهد کرد و ۲۵۰ میلیون دلار دیگر نیز برای تأمین مالی خواهد داشت که ارزش قرارداد را به ۳۷۰ میلیون دلار می‌رساند. یک مقام دولت هند هم گفت که ایندیا پورت گلوبال لیمیتد برای اولین بار در پایان سال ۲۰۱۸ عملیات بندر را بر عهده گرفت و از آن زمان تاکنون ترافیک کانتینری بیش از ۹۰ هزار TEU و محموله‌های فله و عمومی بیش از ۸.۴ میلیون تن را اداره کرده است. این مقام مسئول افزود که در مجموع ۲.۵ میلیون تن گندم و دو هزار تن حبوبات از هند از طریق بندر چابهار به افغانستان ارسال شده است. با امضای این قرارداد، پایه‌های مشارکت بلندمدت هند در چابهار را بنا نهادیم.

 هشدار واشنگتن: پس از امضای توافق‌نامه میان هند و ایران در مورد بندر چابهار، ایالات متحده تهدید کرد هر‌کسی که با ایران تجارت کند، در معرض تحریم‌های احتمالی است. در همین رابطه، سه‌شنبه گذشته بود که ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، در یک کنفرانس مطبوعاتی خبر داد که هیچ معافیتی برای هند وجود ندارد و تحریم‌ها به‌طور بالقوه برای همه کشورهایی که با ایران معامله می‌کنند، قابل اعمال است. او درباره تحریم‌های آمریکا علیه ایران پس از توافق چابهار نیز در یک رویکرد تقابلی تصریح کرد: «ما به اجرای تحریم‌ها ادامه خواهیم داد». پاتل در پاسخ به سؤالی درباره توافق‌نامه چابهار توپ را در زمین دهلی نو انداخت و عنوان کرد «در‌این‌باره دولت هند باید صحبت کند، نه دولت بایدن»‌ و در ادامه هم ادعا کرد: «به دولت هند اجازه می‌دهیم درباره اهداف سیاست خارجی خودش در قبال بندر چابهار و همچنین روابط دوجانبه خود با ایران صحبت کند. من فقط می‌گویم‌ از آنجایی که به ایالات متحده مربوط می‌شود، تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران همچنان پا‌بر‌جاست و ما به اجرای آنها ادامه خواهیم داد». معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا این را هم افزود: ‌«همه نهادهایی که قراردادهای تجاری با ایران را در نظر می‌گیرند، باید از خطر بالقوه‌ای که خود را در برابر آن قرار می‌دهند و خطر بالقوه تحریم‌ها آگاه باشند».

 پاسخ تهران: این واکنش آمریکا در حالی مطرح شده که ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، در نشست خبری دوشنبه گذشته و در پاسخ به سؤالی در ارتباط با اینکه چقدر تضمین وجود دارد در قرارداد جدید اتخاذ‌شده بین ایران و هند با توجه به تحریم‌های آمریکا، هندی‌ها به مفاد این توافق پایبند باشند و در واقع تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا مانع اجرای این توافق از سوی هند نشود، خاطرنشان کرد: «تجربه نشان داده است کشورهایی مایل هستند که با نادیده‌گرفتن تحریم‌های آمریکا علیه کشورهای مستقل، در چارچوب منافع مشترک همکاری خود را با این کشورها از‌جمله ایران در ابعاد تجاری، اقتصادی و... گسترش دهند و توافق ایران و هند در توسعه بندر چابهار با درک کشور هند از ماهیت تحریم‌های غیرقانونی آمریکا انجام شده است و این موضوع محدود به هند نیست». کنعانی ادامه داد: «گسترش همکاری‌های ما با کشورهای مختلف در جهان نشان می‌دهد تحریم‌های آمریکا به‌رغم محدودیت‌هایی که ایجاد می‌کند، در مسیر همکاری‌های سازنده، امر بازدارنده‌ای برای کشورهایی که با حفظ استقلال سیاسی خود مسیر همکاری‌ها را با ایران دنبال می‌کنند، نیست». به گفته سخنگوی دستگاه سیاست خارجی کشورمان، «هند یکی از شرکای تجاری ماست که در چارچوب منافع مشترک، بدون توجه به این تحریم‌های یک‌جانبه در مسیر گسترش همکاری‌ها با ایران در حال تلاش و پیگیری است».

 نگرانی دهلی نو از تقویت مناسبات تهران – اسلام‌آباد: در مقابل آنچه از زبان کنعانی گفته شد، حسین محمودزاده هم در گفت‌وگو با «شرق» بر این باور است که اگرچه این توافق بین ایران و هندوستان در‌خصوص بندر چابهار امضا شده، اما به دلایل مختلف امکان عملیاتی‌شدن با چالش‌هایی همراه است که به باور او مهم‌ترین چالش به مسئله تأثیر تحریم‌های آمریکا بر شرکت‌های هندی باز‌می‌گردد. ‌این کارشناس حوزه شبه‌قاره، به دلیل آنکه شرکت‌های خصوصی هندی عملکرد خود را بر اساس موضوع تحریم‌های آمریکا تنظیم می‌کنند، یادآور می‌شود که این امضای قرارداد صرفا با حمایت دولت هندوستان در این مقطع زمانی معنادار پس از سفر ابراهیم رئیسی به پاکستان انجام شده است؛ چرا‌که به گفته محمودزاده، یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های دهلی نو به تقویت روابط تهران و اسلام‌آباد باز‌می‌گردد. بنابراین در کمترین زمان ممکن هندی‌ها سعی کردند در قالب امضای قرارداد با طرف ایرانی در بندر چابهار، به‌نوعی موازنه با اسلام‌آباد دست پیدا کنند. این در حالی است که تحلیلگر ارشد مسائل هندوستان تأکید دارد که در سال‌های اخیر و به‌خصوص بعد از سال ۹۷ که دونالد ترامپ سیاست فشار حداکثری و به صفر رساندن فروش نفت ایران را در دستور کار قرار داد، دهلی نو در مناسبات تجاری و اقتصادی خود عملا روی خوشی به تهران نشان نداده است. به همین دلیل و با وجود آنکه شاهد واکنش وزارت امور خارجه هندوستان به تهدید تحریم آمریکا در موضوع بندر چابهار بوده‌ایم، اما محمودزاده می‌گوید امکان عملیاتی‌شدن این قرارداد بین تهران و دهلی با مشکلاتی همراه است. حسین محمودزاده در ادامه تحلیل خود نکته دیگری را هم یادآور می‌شود: «ناظر بر برنامه آمریکایی‌ها، هندی‌ها در یک سو و همچنین اهداف چینی‌ها و پاکستانی‌ها در سوی دیگر برای ایران بود که در نهایت یک نگاه رقابتی بین بندر گوادر و بندر چابهار شکل بگیرد که در یک سمت معادلات، هند و آمریکا بتوانند از ظرفیت بندر چابهار برای به شکست کشاندن پروژه چین و همکاری پاکستان با پکن نایل آیند و در سمت دیگر، واشنگتن از اهرم دهلی نو برای عدم استفاده از ظرفیت بندر چابهار برای چینی‌ها استفاده کند». اما با توجه به آنکه تمام کریدورهای شمالی و جنوبی در حال دور‌زدن ایران هستند، بنابراین این کارشناس نیز اذعان دارد: «بندر چابهار علی‌رغم داشتن ظرفیت‌های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک فراوان، به‌طور کلی از این کریدورها حذف شده است»؛ به‌گونه‌ای که محمودزاده می‌گوید «اکنون هندی‌ها از طریق عمان و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و نهایتا کویت، می‌خواهند کریدور «توسعه» را از بندر فاو در عراق به ترکیه و در نهایت‌ اروپا بکشانند، بدون آنکه موضوع بندر چابهار در میان باشد و هم‌زمان، چینی‌ها هم کریدور شمال را منهای بندر چابهار در نظر دارند که از قفقاز به اروپا می‌رود».

وقتی تحریم همه چیز را قفل می‌کند: هوشنگ تقوی ‌دیگر کارشناسی بود که در گپ‌و‌گفت خود با «شرق» و همسو با گفته‌های محمودزاده، بر این باور است که «هندی‌ها صرفا با امضای قرارداد با ایران به دنبال یک موازنه‌سازی سیاسی و دیپلماتیک بودند تا بتوانند پاسخی به سفر رئیسی به پاکستان داشته باشند؛ وگرنه تحریم‌های آمریکا علیه ایران و به‌خصوص بندر چابهار هیچ‌گونه تغییری پیدا نکرده است که فضای تنفسی را برای دهلی نو و پیشبرد قرارداد با تهران به دنبال داشته باشد». البته تحلیلگر ارشد حوزه شبه‌قاره، این را هم یادآور می‌شود که «تحریم‌های آمریکا صرفا به موضوع بندر چابهار و مناسبات ایران و هندوستان متمرکز نیست، بلکه به همان اندازه که پروژه‌های مربوط به این بندر را نیمه‌کاره گذاشته، در سال‌های گذشته تمام برنامه‌ریزی‌های ایران و پاکستان را هم به بن‌بست رسانده است که از منظر این کارشناس، «مهم‌ترین پروژه بین دو کشور (ایران و پاکستان) به خط لوله صلح گاز باز‌می‌گردد که در تمام دولت‌های مختلف پاکستان امکان اجرائی‌شدن آن به‌واسطه تحریم‌های آمریکا وجود ندارد».

با این خوانش، تقوی تصریح می‌کند: «هندی‌ها هم تا زمان تداوم تحریم‌ها‌ عملا پتانسیلی برای اجرائی‌کردن قراردادهای امضا‌شده با طرف ایرانی‌ نخواهند داشت»؛ خاصه آنکه این مفسر حوزه بین‌الملل یادآور می‌شود که «در سال‌های گذشته طرف هندی چندین بار مبادرت به امضای قرارداد با ایران در بندرچابهار کرده اما به دلایل مختلف هیچ‌کدام از آنها وارد فاز عملیاتی نشده است». در ارجاعی تاریخی، تقوی می‌گوید: «بیش از دو دهه از تمایل هندی‌ها به سرمایه‌گذاری در بندر چابهار می‌گذرد ‌که در نهایت‌ سال ۲۰۱۶ و هم‌زمان با اجرای برجام در سفر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند و اشرف غنی، رئیس‌جمهوری افغانستان به تهران، توافق سه‌جانبه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی میان سه کشور امضا و هندوستان متعهد به سرمایه‌گذاری در بندر چابهار شد».

به گفته او، «هندی‌ها علاوه بر این بندر، تمایل داشتند در خط آهن چابهار و زاهدان و پس از آن تا مرز سرخس و ترکمنستان نقش‌آفرینی کنند و در سوی دیگر این خط آهن از خاک افغانستان به هندوستان هم کشیده شود که با روی کار آمدن حکومت طالبان، اکنون مناسبات هندوستان با این حکومت (طالبان) تقریبا به یک حالت تعلیق درآمده است». در نتیجه تقوی متذکر می‌شود: «هندوستان در شرایط کنونی، نه به دنبال سرمایه‌گذاری و عملیاتی‌کردن پروژه راه‌آهن زاهدان‌-‌چابهار خواهد بود و نه آن را تا سرخس و ترکمنستان ادامه خواهد داد؛ چون مبدأ آن، یعنی پروژه راه‌آهن از ایران به افغانستان و نهایتا هندوستان متوقف شده است».