موزه‌ها برای آموزش و پژوهش
شورای بین‌المللی موزه‌ها «ایکوم» در آخرین تعریف خود، موزه را چنین تعریف می‌کند: «مؤسسه‌ای غیرانتفاعی و دائمی در خدمت جامعه است و به تحقیق و پژوهش، جمع‌آوری، نگهداری، تفسیر و نمایش میراث ملموس و ناملموس می‌پردازد.
علیرضا قلی‌ن‍ژاد: شورای بین‌المللی موزه‌ها «ایکوم» در آخرین تعریف خود، موزه را چنین تعریف می‌کند: «مؤسسه‌ای غیرانتفاعی و دائمی در خدمت جامعه است و به تحقیق و پژوهش، جمع‌آوری، نگهداری، تفسیر و نمایش میراث ملموس و ناملموس می‌پردازد. درهای این مؤسسه به روی عموم باز است. مؤسسه‌ای فراگیر و در دسترس همه، مؤسسه‌ای که به تنوع و پایداری در جوامع کمک می‌کند. مؤسسات موزه‌ای با رعایت چارچوب‌های اخلاق حرفه‌ای و با مشارکت جوامع ایفای نقش می‌کنند و این مؤسسات با یکدیگر، ارتباط برقرار می‌کنند و تجربیات متنوعی را برای آموزش، لذت، تفکر و به اشتراک گذاری دانش به جوامع ارائه می‌دهند». آن‌چنان که در این تعریف مشاهده می‌شود، موزه‌ها در دوره معاصر نقشی فراتر از محلی برای نمایش اشیای تاریخی برعهده دارند. در میان نقش‌های متنوعی که مؤسسات موزه‌ای عهده‌دار آنها هستند تحقیق، پژوهش و آموزش از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. موزه‌ها به‌عنوان مهم‌ترین مراکز فرهنگی تأثیرگذار در ارتقای کیفیت فرهنگی اجتماعی جوامع، تلاش می‌کنند به اتکای ظرفیت‌ها و منابع فرهنگی - تاریخی در اختیار خود زمینه تحقق توسعه پایدار و همه‌جانبه را فراهم کنند. در سال 1977 با تصویب قطع‌نامه‌ای در مجمع عمومی شورای بین‌المللی موزه‌ها «ایکوم» در مسکو و به منظور ایجاد رویدادی سالانه «با هدف وحدت آرمان‌ها، تلاش‌های خلاقانه موزه‌ها و جلب توجه افکار عمومی» بزرگداشت روز جهانی موزه در 18 می هر سال به‌طور رسمی به تصویب رسید. روز جهانی موزه به‌منظور انتقال این پیام بود که «موزه‌ها وسیله مهمی برای تبادل فرهنگی، غنی‌سازی فرهنگ‌ها و توسعه درک متقابل، همکاری و صلح میان مردم هستند».
به‌این‌ترتیب از سال 1977 جامعه موزه‌داری و موزه‌داران در سراسر جهان هرساله 18 می مقارن با 28 اردیبهشت را به مناسبت روز جهانی موزه جشن می‌گیرند. شورای بین‌المللی موزه‌ها درواقع سازمانی حرفه‌ای و غیردولتی است و زیر نظر یونسکو فعالیت می‌کند. این سازمان در سال 1946 تشکیل شده است و مهم‌ترین نهاد موزه‌ای در مقیاس بین‌المللی و ملی به‌شمار می‌رود. امروزه بیش از 45 هزار عضو انفرادی و مؤسسه‌ای از 138 کشور جهان در ایکوم فعال هستند. ایکوم هرساله شعاری را برای این روز معرفی می‌کند، این شعار به‌معنای معرفی یکی از رسالت‌‌های مؤسسات موزه‌ای است از سال 2020. ایکوم هرساله، شعار روز جهانی موزه را متناسب با مجموعه‌ای از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل پیشنهاد داده است. شعار سال 2024 ایکوم برای این روز «موزه برای آموزش و پژوهش» است. ایکوم ایران به نمایندگی از شورای بین‌المللی موزه‌ها و همگام با کمیته‌های ملی ایکوم در سراسر جهان برای سازمان‌دهی رویدادها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی با محوریت این موضوع و با تأکید بر سهم ارزشمند موزه‌ها در تحقق توسعه پایدار جوامع، تلاش می‌کند. ایکوم ایران با همکاری مؤسسات موزه‌ای در سراسر کشور وجه آموزش و پژوهش موزه را بیش‌ازپیش و در سال پیش‌روی به نمایش می‌گذارند.
در سال 2024، موزه‌های ایران بر موارد زیر تمرکز بیشتری خواهند داشت:
- آموزش باکیفیت: تضمین آموزش با کیفیت فراگیری، عدالت و ارتقای فرصت‌های یادگیری مستمر برای همه.
- پژوهش‌های خلاقانه و نوآورانه: ایجاد زیرساخت‌های منعطف علمی، زمینه‌ساز پیشرفت‌های دسترس‌پذیر و منطبق بر ظرفیت‌ها و تجارب بومی، پایدار، خلاق و نوآور.
مؤسسات موزه‌ای در سال پیش‌رو مردم را دعوت می‌کنند که درباره آموزش تجدیدنظر کنند، آینده‌ای را تصور کنند که در آن اشتراک دانش پا را از موانع موجود فراتر می‌گذارد. گستره‌ای که نوآوری با عبرت‌های تاریخی و سنت یکی می‌شود. موزه‌ها به‌عنوان حافظان گنجینه‌های فرهنگی و تاریخی بشریت، نقشی محوری در حفظ و انتقال دانش و فرهنگ به نسل‌های آینده ایفا می‌کنند. همان‌گونه که اشاره شد در عصر حاضر، رسالت موزه‌ها فراتر از نمایش اشیا و آثار تاریخی و به طور فزاینده‌ای به عرصه‌های آموزش و پژوهش نیز تسری یافته است.
اهمیت موزه‌ها در حفظ و انتقال دانش و فرهنگ از وجوه مختلف قابل بررسی است. از یک سو، موزه‌ها با حفاظت از اشیا و آثار تاریخی، حافظه جمعی بشر را حفظ می‌کنند، به‌این‌ترتیب مانع از‌بین‌رفتن این گنجینه‌های ارزشمند به نفع نسل‌های آینده می‌شوند. از سوی دیگر این اشیا و آثار، گواهان خاموش تاریخ هستند و اطلاعات منحصربه‌فردی را درباره نحوه زندگی، آداب و رسوم، باورها و دستاوردهای تمدن‌های گذشته در اختیار ما قرار می‌دهند.
چنانچه تأمین زیرساخت‌های توسعه پایدار بر پایه دستاوردهای علمی و پژوهشی مبتنی بر تجارب زیسته سرزمینی بر مدار معاصربودن و بهره‌مندی از دستاوردهای نوین علمی و دانشی تعریف شود، موزه‌ها بازیگران بی‌رقیب توسعه پایدار محسوب می‌شوند. برای نمونه با نگاهی به بحران‌های فزاینده معاصر می‌توان به‌خوبی به این نقش بی‌بدیل مؤسسات موزه‌ای پی برد. هیچ مؤسسه‌ای جز موزه را نمی‌توان یافت که نحوه زیست و سلوک با سرزمین خشک و کم‌آب ایران را آن‌چنان که در همه تاریخ خود و با وجود همه محدودیت‌های زیستی مایه اعجاب هر بیننده آشنا و ناآشنایی بوده!!!! برای‌مان بازگو کند. چگونه نیاکان‌مان توانسته‌اند با تمام این محدودیت‌ها به زندگی کیمیاگرانه خویش جلوه‌ای دلفریب و جذاب ببخشند؟ نحوه زیست و مواجهه‌شان با موانعی نظیر خشکسالی، زلزله، سیل و بسیاری از محدودیت‌های زیستی چه بوده است؟ سؤال‌هایی از این دست را در هیچ مؤسسه آموزشی و پژوهشی جز مؤسسات موزه‌ای نمی‌توان یافت. انبوه تجارب زیستی، نوآوری‌ها و خلاقیت‌هایی که به زندگی بهتر در این سرزمین منجر شده است، می‌تواند راهنمای شایسته‌ای برای زندگی بهتر در کشور عزیزمان باشد. تجارب ارزشمند در زمینه کنترل، هدایت و حفاظت از منابع آبی در آینه آثار ارزشمندی نظیر سد شاه‌عباسی و سد کریت در طبس، سد کبار در قم، بند امیر در شیراز، پل بند شادروان شوشتر، قمش‌های دزفول و... شهادت‌های تاریخی، معتبر و دست‌اولی از تجارب ایرانیان در مدیریت منابع آبی سرزمین به دست می‌دهند. عبرت‌های تاریخی منحصر به میراث ملموس ایرانی نیست. میراث ناملموس مرتبط با مدیریت آب در مقیاس‌های خرد و کلان زندگی ایرانیان نیز مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از شیوه زندگی و سلوک نیاکان‌مان را در خود جای داده است. الزامات زیستی که بنا بر ضرورت به‌عنوان بخشی از آداب و رسوم و عقاید و باورها وارد لایه‌ای از زندگی ایرانیان شده است. در دیگر حوزه‌ها نیز وضع به همین منوال است. در معماری و شهرسازی شهرها و بناهای تاریخی بهترین راهنما در زمینه ممانعت موانع زیستی بلکه تغییر نقش آنها به مزیت‌های زیست هستند. در زمینه‌ای که امروزه صرفه‌جویی انرژی در بناها و محیط‌های شهری یکی از چالش‌های جدی تصمیم‌سازان عرصه معماری و شهرسازی است و چه راهنمایی بهتر از میراث معماری و شهرسازی ایرانی می‌تواند در این زمینه مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد؟ آیا فناوری‌های تاریخی مرتبط با بهره‌مندی از انرژی‌های طبیعی و پاک در خانه‌های تاریخی نظیر طباطبایی کاشان، قوام شیراز، شیخ‌الاسلام اصفهان، مجاهد دزفول، میرزا جعفر خوسف و بسیاری از نمونه‌های ارزشمند نباید راهنمای جوانان خلاق و نوآور معاصر در زمینه خلق فناوری‌های نو و متناسب با ظرفیت‌های طبیعی و محیطی کشور در عرصه معماری قرار گیرند؟ لازم است بدانیم که شناخت ظرفیت‌های سرزمینی به‌ویژه آنهایی که در طول تاریخ پر‌فراز‌و‌نشیب این سرزمین قابل ارزیابی‌اند، می‌تواند زمینه‌ساز تدوین طرح‌های کلان به‌ویژه طرح‌های آمایشی قرار گیرد. از یاد نبریم که ایرانیان در همیشه تاریخ، دست به گریبان موانع زیستی متعدد بوده‌اند اما با شناخت درست ظرفیت‌های سرزمینی و خلاقیت و نوآوری توانسته‌اند ضمن غلبه بر موانع و محدودیت‌ها، زمینه تبدیل محدودیت‌ها به مزیت را به‌خوبی فراهم کنند. در دوره‌ای که در آن به سر می‌بریم، استفاده از تجارب زیستی برای پرهیز از آزمون و خطاهای پرهزینه و خطرناک به‌عنوان اصلی غیرقابل چشم‌پوشی پذیرفته شده است و در چنین بزنگاهی مؤسسات موزه‌ای تنها پناهگاه ایران معاصر برای برون‌رفت از بحران‌های فزاینده‌ای مانند حفظ محیط زیست و منابع زیستی، مدیریت زلزله و سیل، قبض و بسط‌های اقتصادی و انواع مشکلات مختلف دوره معاصر به‌شمار می‌روند. یادمان باشد که ایرانیان همه شایستگی‌های خود را در طول تاریخ پرافتخارشان در سایه حل‌وفصل مشکلات و محدودیت‌های فراوان و بهره‌برداری آگاهانه از منابع و مزیت‌های سرزمینی کسب کرده‌اند. و ایران و ایرانی برای استمرار حیات و حفظ اعتبار جهانی نیازمند رجوع به تجارب گذشته در سایه خلاقیت و نوآوری متناسب با دوره معاصر است. دراین‌میان توجه به مؤسسات موزه‌ای در کسوت «نهادهای آموزشی و پژوهشی» زمینه رشد و توسعه کشور را با کمترین هزینه و در مسیر درست بیش‌ازپیش فراهم خواهد کرد. به‌این‌ترتیب این مؤسسات با به نمایش گذاشتن منابع و مجموعه‌های خود اعم از اسناد، مدارک، اشیا و آثار، به عموم مردم نقش آموزشی خود را انجام می‌دهند و زمینه را برای درک عمیق‌تر تاریخ و فرهنگ فراهم می‌کنند. بازدیدکنندگان موزه‌ها می‌توانند با مشاهده منابع و مجموعه‌های تاریخی – فرهنگی موزه‌ها درباره نحوه زندگی مردم در گذشته، چالش‌هایی که با آنها روبه‌رو بوده‌اند و راه‌حل‌هایی که برای حل‌وفصل این چالش‌ها خلق کرده‌اند، اطلاعات کسب کنند. این امر به نوبه خود، به آنها کمک می‌کند تا هویت خود را بهتر بشناسند و جایگاه خود را در تاریخ و فرهنگ بشری درک کنند. علاوه‌براین موزه‌ها می‌توانند به‌عنوان ابزار قدرتمندی برای ترویج گفت‌وگو و تفاهم بین فرهنگ‌های مختلف مورد توجه قرار گیرند. موزه‌ها با به نمایش گذاشتن اشیا و آثار اقوام و فرهنگ‌های مختلف کمک می‌کنند تا مردم درباره فرهنگ اقوام دیگر بیشتر بیاموزند و دیدگاه‌های خود را درباره آنها گسترش دهند. این امر می‌تواند به ازبین‌بردن تعصبات و تبعیض‌ها و ایجاد جامعه‌ای صلح‌آمیزتر و عادلانه‌تر کمک کند.
در دوره معاصر موزه‌ها به مراکز پژوهشی و تحقیقاتی تبدیل شده‌اند؛ مراکزی که به پیشرفت دانش در زمینه‌های مختلف کمک می‌کنند. این امر به دلیل دسترسی موزه‌ها به منابع و مجموعه‌های منحصربه‌فرد تاریخی - فرهنگی است که می‌توانند برای انجام پژوهش‌ها و مطالعات مختلف استفاده شوند.
در پایان لازم به یادآوری است که مؤسسات موزه‌ای برای تبدیل‌شدن به کانون‌های آموزشی و پژوهشی موفق، باید اقدامات مختلفی را انجام دهند. موزه‌ها باید از کارکنان واجد شرایط و متخصص در زمینه‌های مختلف علمی و آموزشی برخوردار باشند. موزه‌ها باید از زیرساخت‌های مناسب برای انجام پژوهش‌ها و تحقیقات، مانند آزمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز اسناد برخوردار باشند. موزه‌ها باید با دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و دیگر سازمان‌های علمی و پژوهشی همکاری کنند. و نکته مهم اینکه موزه‌ها باید یافته‌های تحقیقاتی خود را از طریق انتشارات، رویدادها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی به عموم مردم ارائه دهند.
فرارسیدن سال نو موزه‌ای را به جامعه موزه‌داری کشور تبریک و تهنیت عرض می‌کنیم.
