سیلاب زیرآب

مهدی زارع: سیلاب‌های هفته اول تیر 1403 در منطقه البرز موجب خسارت‌های شدید به راه‌ها و مناطق روستایی مازندران در مناطق زیراب و کجور شد. عوامل متعددی در ایجاد سیل ناگهانی نقش دارند. دو عنصر کلیدی، شدت و مدت بارندگی است. شدت، میزان بارندگی است و مدت زمان، مدتی است که باران ادامه دارد. توپوگرافی -شرایط خاک و پوشش زمین- نیز نقش مهمی دارند. سیلاب‌های ناگهانی در عرض چند دقیقه یا چند ساعت پس از بارندگی زیاد -‌که در سال‌های اخیر در حد 30 میلی‌متر یا بیشتر و در بازه زمانی حدود یک ساعت-‌ رخ می‌دهند. سیل‌های ناگهانی می‌توانند تخته‌سنگ‌ها را بغلتانند، درختان را از بین ببرند، ساختمان‌ها و پل‌ها را تخریب کنند و کانال‌های جدید ایجاد کند. باران‌های شدید و سیلاب ناگهانی می‌توانند باعث ایجاد لغزش‌های فاجعه‌بار گل‌و‌لای شوند. چنین اتفاقی بخشی از فاجعه چهارم مرداد 1366 در گلابدره و تجریش در شمیران و شمال تهران بود. بیشتر مرگ‌و‌میر ناشی از سیل به‌دلیل سیلاب ناگهانی است. ‌

بارش‌های سیل‌آسا پنجم تیر 1403 در شهرستان سوادکوه، منجر به طغیان رودخانه «تلار» در بالادست شهرهای زیراب و پل سفید و جاری‌شدن سیلاب در منطقه «طالع رودبار» شد. سیلاب در دو محور دراسله و راستوپی، خسارت سنگینی را به زیرساخت‌ها، مناطق مسکونی و زمین‌های کشاورزی این شهرستان وارد کرد. سیل در سوادکوه علاوه‌بر خسارات وارده به محصولات کشاورزی و راه‌های روستایی، جاده فیروزکوه‌-‌سوادکوه را مسدود کرده و باعث مصدومیت 19 نفر و مفقود‌شدن پنج نفر شد.

ساعت 20 روز سه‌شنبه (پنجم تیر1403)، با شدت‌گرفتن بارش‌ها و طغیان رودخانه‌ها، اولین سیلاب از محور دراسله به راه افتاد و بخش زیادی از روستاهای اطراف اعم از لله‌بند، شیرکلا، گررودبار و مومجی‌خیل را درگیر کرد. 40 دقیقه بعد زمانی که نیروهای راهداری، معادن و امدادی درحال بازگشایی محور مسدود شده بودند، سیلاب دوم در راستوپی واقع در مسیر خطیرکوه جاری شد. سیلابی که کردآباد، شهرک فرهنگیان پل‌ سفید و خیابان خدمات زیراب را دچار آب‌گرفتگی کرد. در منطقه سیلابی، 20 لودر و بیل‌مکانیکی و حدود 40 کامیون در عملیات بازگشایی محور سوادکوه از شمال به جنوب فعالیت کردند. بخش مرکزی زیراب در دو محور با آسیب جدی‌ای مواجه شده است. هواشناسی مازندران پیش‌تر در‌خصوص رگبار باران، جاری‌شدن رواناب به‌صورت محلی و نقطه‌ای، افزایش حجم آب رودخانه‌ها و اختلال در تردد محور‌های کوهستانی هشدار داده بود. بنابراین گزارش شده که نیروهای اجرائی و امدادی شهرستان در آماده‌باش کامل قرار داشتند. سازمان مدیریت بحران کشور گزارش داد که 300 تا 350 هزار مترمکعب حجم آورده سیلاب است و 15 خودرو گرفتار سیل شدند. توجه کنیم که زباله‌های شناور می‌توانند در یک مانع طبیعی یا مصنوعی جمع شوند و جریان آب را محدود کنند. آب مهار‌شده توسط زباله می‌تواند باعث جاری‌شدن سیل در بالادست شود. اگر انسداد به‌طور ناگهانی آزاد شود، سیل ناگهانی بعدی می‌تواند در پایین‌دست رخ دهد. سیلاب‌های ناگهانی از ترکیب یک جبهه ثابت و یک توده هوای غیرعادی مرطوب رخ می‌دهند.

سیل عبارت از سرریز‌شدن و روان‌‌شدن آب در زمینی معمولا خشک است. سیل‌های ناگهانی خطرناک‌ترین نوع سیل هستند؛ زیرا قدرت تخریب سیل را با سرعتی باورنکردنی ترکیب می‌کنند. سیل ناگهانی زمانی رخ می‌دهد که بارندگی شدید از توانایی زمین برای جذب آن فراتر رود. آنها همچنین زمانی اتفاق می‌افتند که نهرها معمولا خشک با نخاله‌ها یا ساخت‌وساز غیرمجاز تنگ و دستکاری شده و به‌اندازه‌ای آب جمع ‌شود که نهرها و زهکش‌ها سرریز کنند. حذف درختان و پوشش گیاهی و ساخت آپارتمان به‌جای مناطق جنگلی باعث عدم‌جذب آب در محدوده بارش و تشکیل سریع رواناب در مدت زمان کوتاهی می‌شوند.

بارندگی‌های پنجم تیر 1403 منجر به طغیان رودخانه «تِلار» در سوادکوه، جایی رخ داد که در سه دهه اخیر محل تعرض گسترده به منابع طبیعی و حذف گسترده پوشش گیاهی و ساخت خانه و بتن‌ریزی و آسفالت‌کردن پوشش طبیعی خاک به‌عنوان شهرک و پارکینگ و رستوران بوده است. خسارت سنگین سیل به بخش راه، زیرساخت، منازل و زمین‌های کشاورزی حاصل روند تخریب طبیعت است که از دهه‌های قبل آغاز شده. این روند باید متوقف شود. سیل و خسارات متعاقب آن در اکثر حوضه‌های آبخیز کشور روندی فزاینده به خود گرفته است که شناسایی و اولویت‌بندی حوضه‌های آبخیز سیل‌زا برای پروژه‌های کنترل سیل و مدیریت حوضه‌های آبخیز را ضروری می‌‌کند‌. مدل‌سازی سیل به‌طورکلی یک فرایند پیچیده است که شامل عوامل کیفی و کمی مختلف می‌شود. بنابراین، تصمیم‌گیرندگان ترجیح می‌دهند برای راحتی بیشتر در تجزیه‌و‌تحلیل، نتایج تحلیلی را در قالب مقادیر ارائه کنند‌. یکی از راهکارهای کنترل و به حداقل رساندن خسارات، دسته‌بندی مناطق سیل‌خیز و تعیین ضریب اثر عوامل مؤثر در این مناطق است. این می‌تواند نقش مهمی در تدوین برنامه‌های مناسب برای سیاست‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت برای استفاده بهینه از مطالعات اراضی داشته باشد.

در سال‌های اخیر برای بهبود دقت روش‌های مدل‌سازی سیلاب و رفع محدودیت‌های روش‌های قبلی و به‌دلیل نیاز به داده‌های دقیق و پرهزینه، مطالعات هیدرولوژیکی از جمله شبکه عصبی مصنوعی ANN، منطق فازی، فازی عصبی برای پیش‌بینی سیلاب توسعه داده شد. امروزه به راه‌حل‌های اقلیمی جسورانه و عادلانه نیاز داریم تا به آینده‌ای با کنترل و سازگاری با تغییرات اقلیمی، بدون آلودگی و برپایه انرژی پاک قدم بگذاریم.

عبور از سوخت‌های فسیلی برای حذف تدریجی تولید گاز متان برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ضروری است. کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با تمرکز بر عدالت محیط‌زیستی و گسترش دسترسی به انرژی پاک سرمایه‌گذاری مفید به حال همه است. تولید انرژی خورشیدی روی پشت‌بام منازل و ادارات به مردم کم‌درآمد و متوسط در سراسر کشور کمک می‌کند. این سرمایه‌گذاری به خانوارها کمک می‌کند تا هنگام وقوع سوانح، زندگی‌ای تاب‌آور و مقرون‌به‌صرفه داشته باشند. روند حذف جنگل‌ و مزارع کشاورزی در منطقه مازندران باید برای کنترل بحران‌های اقلیمی متوقف شود. کشاورزی هوشمند و بهره‌گیری بسامان از منابع آب، ساخت مراکز پتروشیمی در پهنه‌های حساس از نظر محیط‌زیستی مانند ساحل دریای مازندران مانند آنچه در طرح پتروشیمی میانکاله مطرح شد، باید برای همیشه به فراموشی سپرده شود. قطع هر درخت در چرخه زیست‌ کره زمین اثر‌گذار است. فاجعه زیست‌محیطی قطع چهار هزار درخت در مازندران برای ساخت پارکینگ یک مجموعه گردشگری، نه‌تنها بر محیط‌زیست ایران، بلکه بر زیست کره زمین اثر دارد. قطع چهار هزار اصله درخت از جنگل هیرکانی الیمالات نور مازندران به افزودن سالی حدودا صد هزار کیلو (۱۰۰تن) CO2، یا عبارت دیگر ۲۷.۵ تن کربن خالص به اتمسفر می‌انجامد. یک درخت تقریبا 25 کیلوگرم CO2 در سال جذب می‌کند؛ چراکه یک مترمکعب چوب حدود یک تن ‌ CO2 جذب می‌کند. یک درخت به‌طور متوسط بین 10 تا 40 کیلوگرم CO2 در سال جذب می‌کند که البته بستگی به مجموعه‌ای از عوامل دارد. یک تن CO2 معادل چهار هزار کیلومتر جابه‌جایی یک خودروی بنزینی، ۱۲۰ هزار شارژ گوشی تلفن هوشمند و 500 لیتر گازوئیل سوخت‌شده، است.