صنعت نساجی؛ صنعت فقرزدا

رضا رحمانی

‌صنعت پوشاک و نساجی صنعتی چند‌بعدی است که سودآوری و اشتغال‌زایی بالایی دارد. این صنعت از صنایع با حاشیه سود بالا محسوب می‌شود. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 بازار این صنعت به دو هزار میلیارد دلار در سال برسد. هم‌اکنون گردش مالی این صنعت در اقتصاد ایران حدود 15 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود که شامل تولید داخلی، واردات و قاچاق است. با‌این‌حال نقش صنعت پوشاک در اقتصاد و اشتغال‌آفرینی ایران چندان جدی گرفته نشده است.

غیبت ایران در زنجیره جهانی صنعت نساجی

صنعت نساجی و پوشاک از‌جمله صنایع فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شود که با استفاده از این محصول، کشورها فرهنگ خود را به دیگر ملت‌ها صادر می‌کنند و اثر ماندگاری بر فرهنگ و اجتماع می‌گذارند. پوشاک از محصولات مرتبط با نیازهای اولیه است که در زمره محصولات راهبردی قرار دارد و نیازمند حمایت‌های خاص است. پوشاک به چند دلیل در این جایگاه از اهمیت قرار دارد: نخست آنکه پوشاک و مد در حوزه فرهنگ هر کشور از اهمیت خاصی برخورداری است و نماد فرهنگی آن جامعه محسوب می‌شود.

دوم آنکه صنعت پوشاک ارزش‌ افزوده بالایی دارد و با تقویت برندینگ، این سودآوری چندین برابر خواهد شد. در مرتبه سوم، سطح اشتغال‌زایی صنعت پوشاک نسبت به سایر صنایع در حد قابل‌ توجهی بالا‌ست. در کشورهایی که صنعت نساجی و پوشاک در آنها اهمیت یافته است، عموما بی‌کاری کمتر از کشورهای دیگر با حجم اقتصاد مشابه است و اثر اجتماعی مهمی دارد. از مهم‌ترین ویژگی‌های صنعت پوشاک این است که با سرمایه‌گذاری بسیار اندک نسبت به سایر صنایع می‌توان اشتغال‌زایی بسیار بیشتری انجام داد. به عنوان مثال، برای ایجاد هر شغل در صنعت پتروشیمی با قیمت سال جاری بایستی 30 میلیارد سرمایه‌گذاری انجام شود، درحالی‌که مقدار سرمایه‌گذاری برای ایجاد هر شغل در صنعت نساجی کمتر از صد میلیون است. همین ویژگی مهم موجب شده است صنعت پوشاک و نساجی به عنوان صنعت فقرزدا معرفی شود.

در همه صنایع، به‌ویژه صنعت نساجی و پوشاک باید نگاه فناورانه را در تولید و توزیع محصول نهایی مورد توجه قرار داد. می‌توان به یقین گفت که آینده صنعت مد و پوشاک بر پایه تکنولوژی خواهد بود و هر جزئی از این صنعت، از طراحی و پیش‌بینی روند‌ها گرفته تا تولید و عرضه محصولات، تحت تأثیر فناوری خواهد بود. از سوی دیگر، تخمین زده می‌شود که ارزش بخش پوشاک فناورانه تا سال 2030 به 50 میلیارد دلار برسد. از سوی دیگر، بازی‌های اجتماعی و قابلیت‌های فضای مجازی می‌توانند کل بازار در دسترس را تا هشت سال آینده به بیش از 

10 درصد گسترش دهند. ‌صنعت نساجی نقشی اساسی در زنجیره ارزش جهانی (GVC) ایفا می‌کند و به توسعه اقتصادی بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهای در‌حال‌توسعه‌ کمک می‌کند. این صنعت شامل طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها، از تولید الیاف و نخ گرفته تا برش، دوخت و فروش لباس و منسوجات نهایی می‌شود.

در زنجیره ارزش جهانی نساجی، فعالیت‌ها به مراحل مختلف تقسیم می‌شود که هر مرحله توسط کشورهای مختلف یا شرکت‌های مختلف در سراسر جهان انجام می‌شود. این امر به دلیل مزیت‌های نسبی و مطلق هر کشور در تولید مراحل مختلف زنجیره ارزش است. برخی از مزایای مشارکت در صنعت نساجی در زنجیره ارزش جهانی برای کشورها عبارت‌اند از:

• ایجاد اشتغال: صنعت نساجی یکی از بزرگ‌ترین کارفرمایان در جهان است و میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان به‌طور مستقیم و غیرمستقیم استخدام می‌کند.

• کاهش فقر: درآمد حاصل از کار در صنعت نساجی می‌تواند به کاهش فقر و ارتقای سطح زندگی افراد در خانوارهای کم‌درآمد کمک کند.

• توسعه زیرساخت: برای تسهیل فعالیت در صنعت نساجی‌ به زیرساخت‌هایی مانند جاده‌ها، بنادر و برق نیاز است.

• جذب سرمایه‌گذاری خارجی: صنعت نساجی می‌تواند سرمایه‌گذاری خارجی را به کشورها جذب کند‌ که می‌تواند به رشد اقتصادی و توسعه کمک کند.

• توانمندسازی زنان: زنان سهم قابل توجهی از نیروی کار در صنعت نساجی را تشکیل می‌دهند. مشارکت در این صنعت می‌تواند به توانمندسازی زنان و افزایش استقلال اقتصادی آنها کمک کند. علی‌رغم مزایای مذکور، بازار این صنعت 

به صورت مساوی در کشورها پخش نشده است. 75 درصد از بازار در کشورهای اتحادیه اروپا، ایالات متحده، چین و ژاپن است، درحالی‌که یک‌سوم از جمعیت جهان را دارند. بر اساس آمار، بازار پوشاک تا سال 2017 تقریبا 3.1 تریلیون دلار اندازه‌گیری شده که بزرگ‌تر از کل اقتصاد ایتالیاست. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 این عدد به دو ‌تریلیون دلار برسد و مجموعه بازار مصرفی هند و چین از اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی پیشی بگیرد. 

پیش‌بینی بازار جهانی پوشاک (‌بر اساس آمار وزارت صمت)

آسیا به بزرگ‌ترین تولیدکننده و عرضه‌کننده محصولات صنایع نساجی و پوشاک برای کشورهای پیشرفته و درحال‌توسعه جهان تبدیل شده است. انتقال تولید به این بخش از جهان از سال‌های بسیار دور تاکنون ادامه یافته است. در سال 2000 تقریبا 20 درصد از تجارت محصولات نساجی بین کشورهای آسیایی بود، در‌حالی‌که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 این رقم به 35 درصد برسد. چین با تأمین 65 درصد از این تجارت، بزرگ‌ترین عرضه‌کننده این محصول است که در سال‌های اخیر با افزایش مصرف سرانه پوشاک شهروندانش و افزایش هزینه تولید از ارتقای حجم صادرات امتناع کرده است. این موضوع برای کشورهای درحال‌توسعه از‌جمله ایران که در اتحادیه‌های متنوعی عضو است، فرصت مناسبی را برای افزایش صادرات فراهم کرده است. با‌این‌حال، سهم ایران از این صنعت در زنجیره جهانی به بیش از 500 میلیون دلار نمی‌رسد.

اهمیت خلق برند ایرانی در افزایش حاشیه سود

صنعت مد و پوشاک یکی از صنایعی است که به‌سرعت در‌ حال رشد است و هر هفته یا هر ماه یک نیاز جدید در آن تحقق پیدا می‌کند. صنعت پوشاک بزرگ‌ترین سهم از تجارت الکترونیک را به خود اختصاص خواهد داد. 

درواقع، این صنعت تا سال 2025 درآمد بالقوه 684 میلیارد دلاری خواهد داشت. صنعت پوشاک یک شبکه بزرگ با رقبای زیاد‌ است. برای اینکه یک برند در بازار قوی و منحصربه‌فرد باشد، نیاز به توسعه یک استراتژی قوی دارد. این امر به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که یک تصویر و هویت در ذهن مشتریان خلق کنند. تداوم استراتژی‌های خاص تبلیغ و فروش در طول زمان منجر به ایجاد «برند» خواهد شد. برند باعث ارزش افزوده مازاد خواهد شد و حاشیه سود را چند برابر خواهد کرد. به دلیل هزینه‌های بالای برندینگ و حضور در بازارهای بین‌المللی، می‌توان کنسرسیومی از شرکت‌ها ایجاد کرد تا یک شرکت ایرانی با برند در سطح جهان شکل بگیرد.

اشتغال‌آفرینی صنعت پوشاک در ایران

روند رو به‌ رشد کشورهای آسیایی در توسعه پوشاک در‌حالی است که گردش مالی این صنعت در ایران 9 تا 10 میلیارد دلار در سال تخمین زده شده است. صنعت پوشاک در رده صنایعی قرار دارد که مزایای بسیار آن از جمله قدرت اشتغال‌زایی بالا، ارزآوری، تولید ثروت ملی، نیاز به سرمایه‌گذاری کمتر نسبت به سایر صنایع و‌... موجب شده تا بسیاری از کشورها درصدد توسعه این صنعت برآیند. در ایران 700 واحد صنعتی و 300 هزار واحد صنفی در توزیع صنعت پوشاک و نساجی فعالیت دارند. در مجموع بالغ بر یک‌میلیون نفر در زنجیره تولید تا توزیع در این صنعت مشغول به فعالیت هستند.

لزوم نوسازی ماشین‌آلات

یکی از مسائل اساسی در صنعت پوشاک و نساجی، نوسازی ماشین‌آلات تولیدی است. نوسازی ماشین‌آلات در صنایع نساجی به دلیل مشکلات مالی بنگاه‌ها در سال‌های اخیر محقق نشده است. بزرگ‌ترین مزیت نساجی یک کشور نسبت به دیگر کشورها توان تولید با کمیت و کیفیت بالا‌ست. اگر تجهیزات تولیدی از بالاترین فناوری روز دنیا برخوردار نباشند، تیراژ تولید و کیفیت محصولات پایین و قیمت تمام‌شده بیشتر از رقبای جهانی خواهد بود. از سمت دیگر، عقب‌ماندگی صنعت نساجی باعث کاهش قدرت رقابت صنعت پوشاک خواهد شد که به‌ موجب این عوامل، اشتغال و اقتصاد دچار آسیب می‌شود. با عنایت به این موضوع لازم است سیاست‌های تسهیل در اعطای اعتبار به بنگاه‌ها برای خرید ماشین‌آلات فناور اتخاذ شود.

صادرات خام نهاده تولید

متأسفانه در صنعت چرم به تولید چرم گوسفندی توجه نشده است. این نبود توجه در شرایطی است که حدود 54 میلیون گوسفند در کشور وجود دارد. ایجاد این مزیت نیازمند سرمایه‌گذاری حداقل 50 میلیون یورو و تکمیل زنجیره پوشاک است. از این مقدار چرم گوسفندی در کشور می‌توان حدود چهار‌میلیون قطعه لباس تولید کرد که ارزش آن در حدود 800 میلیون دلار تا یک‌میلیارد‌و 250 میلیون دلار تخمین زده می‌شود. صادرات خام پوست گوسفند فقط حدود 40 میلیون دلار عایدی برای کشور دارد که نسبت به فروش کالای نهایی تفاوت گزافی دارد.

پوشاک قاچاق و مستعمل

در راستای حمایت از تولید داخل و تقویت سیاست حمایتی از تولیدکنندگان، واردات پوشاک خارجی ممنوع شد. آمار دقیقی از مقدار قاچاق پوشاک در کشور موجود نسیت ولی به طور متوسط 5.2 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود که ارزش پوشاک قاچاق است که از مبادی مختلف وارد کشور می‌شود. حجم عمده‌ای از پوشاک خارجی به صورت سازمان‌یافته ازکشورهای همسایه وارد کشور می‌شود. عمده این لباس‌ها با توجه به سلیقه و تقاضای مردم به پوشاک برند و هزینه‌های بالای این نوع از پوشاک و سودآوری بیشتر برای فروشنده‌ها، به صورت مستعمل یا تاناکورا وارد می‌شود. پوشاک مستعمل موجب آسیب جدی به بخش تولیدی صنعت پوشاک شده است.