ماه در محاق

پوریا ناظمی: نخستین آلمناک کشاورزی در آمریکای شمالی در سال ۱۶۳۹ توسط ویلیام پیرس در کمبریج ماساچوست منتشر شد و این اثر را باید دومین اثر چاپ‌شده در آمریکای شمالی پس از سوگند مردم آزاد دانست که در همان سال و کمی پیش‌تر از این آلمناک منتشر شده بود. متنی که همه اعضای مستعمره ساحل ماساچوست برای عضویت در این اجتماع باید آن را قرائت می‌کردند. یکی دیگر از این آلمناک‌ها که هنوز نسخه‌هایی از آن در کتابخانه کنگره آمریکا موجود است، در سال ۱۶۵۹ منتشر شده است. کالج هاروارد بعدتر انتشار آلمناک‌های منظم سالانه تحت نظر گروهی از ویراستاران را آغاز کرد و این روند به‌سرعت زیرسبک‌های مختلفی را تجربه کرد و برای مثال نسخه طنزآلودی از این آلمناک‌ها به نام Poor Robin’s Almanack منتشر شد که به‌نوعی طنز و هجو این تقویم‌ها و اختربینی‌هایی بود که در آنها مندرج می‌شد.  قدیمی‌ترین آلمناکی که از زمان آغاز انتشار تا امروز به‌طور پیوسته و سالانه منتشر می‌شود، زیجی به نام آلمناک قدیم کشاورزان Old Farmer’s Almanac است. نخستین شماره این زیج در سال ۱۷۹۳ منتشر شد و از آن‌ پس تاکنون هر سال منتشر می‌شود و هنوز هم مخاطبان زیادی به‌خصوص در شمال شرق ایالات‌ متحده و جنوب شرق کانادا دارد. (این زیج سالانه در چهار نسخه ویژه شمال شرق، جنوب، غرب ایالات‌ متحده و کانادا منتشر می‌شود). این سالنامه علاوه بر اینکه دربردارنده پیش‌بینی هواشناسی فصل‌های مختلف است، دربردارنده داده‌های نجومی مانند خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی‌ها، موقعیت سیاره‌ها، اصلاحات زمان، توصیه‌های باغ‌داری و کشاورزی، پرنده‌بینی و حتی دستورهای غذایی متفاوت و بخش‌های سرگرمی است. در نسخه‌های جدید این زیج‌ها نه‌تنها سعی شده است تا اطلاعات دقیق‌تری بر اساس داده‌های جدید به متن اضافه شود بلکه سنت‌های قدیمی نیز مورد اشاره قرار گرفته است برای مثال این مسئله که بر اساس باور کشاورزان قدیمی چطور کاشت هر نوع دانه‌ای مبتنی بر وضعیت ماه و نور ماه در شب کشت می‌تواند بر رشد آن اثر بگذارد و البته که طالع‌بینی و اختربینی هم دوام خود را در این متون مبتنی بر باورهای عامه حفظ کرده است. به عبارتی این زیج‌ها یکی از منابع دانش عامه یا فولکلور جامعه کشاورزی هستند که تا امروز دوام آورده است. این متون متن‌هایی علمی نیستند و طبیعی است که این‌چنین زیج‌هایی در عصری که کشاورزی مدرن با استفاده از فناوری‌های دقیق پیش‌بینی آب‌وهوا، ترکیبات شیمیایی خاک، تعیین مواد معدنی موجود در خاک و تنظیم زمان دقیق آبیاری متحول شده است، جایگاه قدیم خود را برای کشاورزی صنعتی نداشته باشد اما هنوز هم برای باغ‌داران و مزرعه‌داران کوچک‌تر هم از نظر عملی و هم از نظر ارتباط با میراث کشاورزی این ناحیه اهمیت دارد. با توجه به اینکه هنوز این سالنامه شمارگانی بیش از سه میلیون نسخه دارد ضریب نفوذ آن را می‌توان در فرهنگ آمریکای شمالی متوجه شد و تازه این تنها یکی از ده‌ها آلمناک کشاورزی است که در این منطقه منتشر می‌شود.

 ماه آبی از کجا آمده است؟

علاوه بر نام‌های دوازده‌گانه ماه بدر، گاه‌گداری دو اصطلاح دیگر هم در میان خبرهای این ایام شنیده می‌شود؛ یکی سوپرمون یا ابرماه و دیگری بدر آبی. ابَرماه به مفهومی نجومی اشاره دارد که البته برای چشمان غیرمسلح تقریبا هیچ تفاوتی با بدرهای دیگر ندارد. ماه در مداری بیضی‌گون به دور زمین می‌گردد و در این مسیر گاه‌گداری به زمین نزدیک‌تر (نزدیک به حضیض) و گاهی از زمین دورتر (نزدیک به اوج مداری) است. در هر ماه قمری یا هلالی، ماه یک‌ بار از اوج و یک بار از حضیض مداری خود به دور زمین عبور می‌کند؛ اما اگر این عبور از حضیض مداری هم‌زمان با بدر ماه باشد، اندازه ماه در آسمان در مقایسه با زمانی که ماه در اوج مداری خود قرار دارد و به بدر می‌رسد اندکی بزرگ‌تر است. قطر ظاهری ماه (زمانی که بدر را در آسمان می‌بینید، از دو سوی قطر ماه دو خط به چشمانتان وصل کنید، زاویه‌ای که این دو خط می‌سازند را قطر زاویه‌ای ظاهری ماه می‌نامیم) زمانی که ماه در دورترین حالت خود به زمین قرار دارد حدود ۲۹٫۴ دقیقه قوس است (۰٫۴۹ درجه) وقتی ماه در نزدیک‌ترین حالت خود به زمین قرار دارد و بدر رخ می‌دهد قطر ظاهری زاویه‌ای ماه (همان ابرماه) حدود ۳۳٫۵ دقیقه قوس (۰٫۵۵۸ درجه قوس) و قطر ظاهری متوسط ماه حدود ۳۱ دقیقه قوس یا ۰٫۵۲ درجه قوس است. بنابراین قطر ماه بدر در نزدیک‌ترین حالت به زمین که به آن ابرماه گفته می‌شود نسبت به متوسط قطر ظاهری ماه حدود ۲٫۵ دقیقه قوس بزرگ‌تر است (هر درجه از ۶۰ دقیقه تشکیل‌ شده است). از سوی دیگر چشمانی کاملا سالم (۲۰/۲۰) در شرایط ایدئال نوری و تضاد نوری بالای آسمان توانایی این را دارند که با تمرین در حدود زاویه‌ای معادل یک دقیقه قوس را تشخیص دهند؛ بنابراین تفاوت قطر ابرماه با بدری معمولی با توجه به درخشش خیره‌کننده ماه و شرایط جوی می‌تواند در آستانه تشخیص چشمان غیرمسلح باشد؛ اما این تفاوتی نیست که چنان مشهود و قابل‌درک باشد که آن را به پدیده‌ای رصدی و ویژه بدل کند. دانستن اینکه ماه بدر امشب به زمین نزدیک است می‌تواند بر غنای تماشای مهتاب بیفزاید اما پدیده‌ای رصدی، استثنایی یا چندان نادر نیست. با توجه به دوره تناوب مداری ماه به دور زمین، در هر سال خورشیدی سه تا چهار مورد از بدرهای کامل (از ۱۲ تا ۱۳ بدری که در هر سال دیده می‌شود) ابربدر هستند. به‌ عبارت‌ دیگر حدود ۲۵ درصد بدرهایی که در یک سال می‌بینیم ابَربدر هستند.

 بدر آبی

داستان ماه یا بدر آبی اما در بین این نام‌گذاری‌ها جذاب‌تر است و البته که با پیچشی غیرمنتظره در سال‌های اخیر مواجه شده است. وقتی به ریشه کلمه ماه آبی برمی‌گردیم می‌بینیم این کلمه ریشه طولانی و چند قرنی دارد. برخی از اشاره‌های به این کلمه به معنی اتفاقی که هرگز رخ نخواهد داد تا قرن ۱۶ میلادی قابل‌ ردیابی است. در اینجا هنوز نشانه‌ای از اینکه این اصطلاح به پدیده نجومی نسبت داده‌ شده باشد وجود ندارد و این اصطلاح برای بیان اینکه کسی ادعای به‌وضوح اشتباهی را مطرح می‌کند یا وعده انجام اتفاقی در زمانی که هیچ‌وقت نمی‌رسد به کار می‌رفته است. شاید معادلی که در فارسی برای این کاربرد بیشتر شنیده باشیم اصطلاح «وقت گل نِی» باشد. یا زمانی که در معنی ادعای به‌وضوح خلاف واقع استفاده می‌شده شبیه به معادلی برای اینکه بگوییم کسی ادعا می‌کند ماست سیاه است. اما فراتر از این دو معنی (ادعای باطل و اشاره به زمانی که فرا نخواهد رسید) از ابتدای قرن ۱۹ (با بررسی در آرشیو کتاب‌های نوشته‌شده به زبان انگلیسی) شاهد استفاده مشخص‌تر از اصطلاح ماه آبی هستیم.