چالش چند وجهی در دیپلماسی انرژی
تحریم‌ها و ناترازی انرژی
چالش ناترازی انرژی در ایران، همچنان یکی از مشکلات اصلی و پرهزینه کشور است. این بحران نه‌تنها در سال‌های اخیر بلکه از دهه‌های گذشته، ریشه‌های عمیق خود را در سیاست‌گذاری‌های نادرست و عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها دارد.
محمد بهرامی
چالش ناترازی انرژی در ایران، همچنان یکی از مشکلات اصلی و پرهزینه کشور است. این بحران نه‌تنها در سال‌های اخیر بلکه از دهه‌های گذشته، ریشه‌های عمیق خود را در سیاست‌گذاری‌های نادرست و عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها دارد. این ناترازی، امروز نه‌تنها به وزارت نفت، بلکه به تمامی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی مرتبط با تولید و استفاده از انرژی و سوخت مربوط می‌شود. در این مقاله، با استفاده از آمارها و اطلاعات موجود، به بررسی ابعاد مختلف ناترازی انرژی در ایران، دلایل اصلی آن و نقش هریک از وزارتخانه‌ها در بروز این بحران پرداخته خواهد شد.
ناترازی انرژی در ایران: وضعیت گذشته و امروز
ناترازی گاز در ایران در سال ۱۴۰۲، طبق گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، حدود ۲۶۰ میلیون مترمکعب در روز بوده است. این میزان ناترازی در اوج مصرف، ناشی از تولید گاز پایین‌تر از نیاز واقعی کشور و افزایش مصرف در فصل‌های پیک است. در حالی که تولید گاز در سال ۱۴۰۱ حدود ۸۴۰ میلیون مترمکعب در روز بوده، در سال ۱۴۰۳ پیش‌بینی می‌شود که این ناترازی به ۳۵۰ میلیون مترمکعب در روز برسد. این در حالی است که تولید روزانه گاز به ۷۵۳ میلیون مترمکعب کاهش یافته است. ناترازی برق نیز در سال ۱۴۰۱ به ۱۳ هزار مگاوات رسید و در سال ۱۴۰۲، ناترازی برق به ۱۲ هزار مگاوات رسید که منجر به قطعی‌های مکرر برق شد. پیش‌بینی می‌شود که ناترازی برق تا انتهای سال ۱۴۰۳ حدود ۵ درصد افزایش یابد. ناترازی بنزین نیز در سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ با تولید روزانه بنزین در حدود 110 تا ۱۱۵ میلیون لیتر و مصرف روزانه بین ۱۱۵ تا ۱۳۰ میلیون لیتر مواجه شد. در این وضعیت، کشور با ناترازی روزانه ۱۰ تا ۱۵ میلیون لیتر بنزین روبه‌رو بود که برای جبران این کمبود از طریق واردات اقدام شد و هزینه‌ای در حدود 2 تا 3 میلیارد دلار سالانه برای کشور به همراه داشت.
قاچاق سوخت: یک بحران پنهان در ناترازی انرژی
یکی از جنبه‌های مهم ناترازی سوخت در ایران، مسئله قاچاق بنزین و گازوئیل است. طبق اظهارات مدیر اتحادیه سوخت‌های جایگزین و خدمات وابسته، روزانه حدود ۱۰ میلیون لیتر بنزین و هشت میلیون لیتر گازوئیل از کشور قاچاق می‌شود که سالانه زیانی معادل شش میلیارد دلار به اقتصاد کشور وارد می‌کند. این حجم قاچاق نه‌تنها فشار مضاعفی بر منابع سوخت وارد می‌کند، بلکه نشان‌دهنده عدم نظارت و همکاری دقیق میان دستگاه‌های مسئول است. وزارت کشور و دیگر نهادهای نظارتی باید به‌طور جدی‌تری در این زمینه اقدام کنند، چراکه قاچاق سوخت به نوعی هدررفت منابع ملی است که باید از آن جلوگیری شود.
وزارت نفت: چالش‌های توسعه و نیاز به تحولات زیرساختی
وزارت نفت، به‌عنوان نهاد مرتبط با تأمین سوخت، در حل بحران ناترازی انرژی نقشی حیاتی ایفا می‌کند. با وجود این، باید توجه داشت که عدم سرمایه‌گذاری در میادین نفتی و گازی پیش از دوره کنونی وزارت نفت، یکی از عوامل اصلی بروز ناترازی گاز است. توسعه میادین نفتی و گازی فرایندی زمان‌بر است که نتیجه آن سال‌ها بعد از آغاز عملیات توسعه به دست می‌آید. حتی اگر امروز سرمایه‌گذاری‌هایی در این زمینه صورت گیرد، نتیجه آن حداقل پس از چهار تا پنج سال نمایان خواهد شد.
وزارت نیرو: چالش‌های زیرساختی و راه‌حل‌های بهینه‌سازی
وزارت نیرو به‌عنوان متولی تولید و توزیع برق کشور، باید نقش اساسی خود را در کاهش ناترازی برق ایفا کند. میانگین تلفات شبکه توزیع برق در دنیا حدود پنج درصد است و طبق گزارش‌های موجود، تلفات شبکه توزیع برق در کشور حدود ۱1 درصد است که می‌تواند با بهینه‌سازی و اصلاحات زیرساختی به‌طور قابل‌توجهی کاهش یابد. به‌طور مثال، اگر تلفات شبکه به نصف کاهش یابد، این معادل تولید چندین نیروگاه جدید خواهد بود. همچنین، راندمان پایین نیروگاه‌ها یکی دیگر از عوامل اصلی ناترازی برق است. در ایران، راندمان نیروگاه‌ها به طور میانگین ۳۷ درصد است که در مقایسه با استاندارد جهانی بسیار پایین است. این موضوع باعث می‌شود به میزان زیادی انرژی تلف شود. علاوه بر این، انرژی‌های تجدیدپذیر سهم کمی در تولید برق کشور دارند و ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در ایران به ۱۲۴ هزار مگاوات می‌رسد، اما تنها ۱.۲ درصد از این ظرفیت مورد استفاده قرار می‌گیرد. با افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر به پنج درصد، می‌توان ۲۸ درصد از ناترازی برق را جبران کرد.
وزارت صنعت و معدن: حلقه مفقوده در بهینه‌سازی مصرف سوخت
یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد ناترازی بنزین در ایران، مصرف بالای سوخت در خودروهای داخلی است. طبق آمارهای موجود، خودروهای ایرانی به‌طور متوسط دو لیتر بیشتر از استانداردهای جهانی بنزین مصرف می‌کنند. این مصرف بالای سوخت به‌ویژه در شرایطی که مصرف بنزین در فصول اوج مصرف به ۱۳۰ میلیون لیتر در روز می‌رسد، فشار زیادی بر تولید بنزین وارد می‌کند. علاوه بر این، این میزان مصرف بیش از حد بنزین باعث افزایش آلودگی هوا و تشدید بحران‌های زیست‌محیطی شده که خود یکی از پیامدهای منفی ناترازی سوخت است. بنابراین، حل مشکل ناترازی بنزین نیازمند اصلاحات جدی در صنعت خودروسازی و کاهش مصرف سوخت در این بخش است. وزارت صنعت و معدن به‌عنوان نهاد مسئول در نظارت و تنظیم صنعت خودروسازی، نقش اساسی در حل مشکل ناترازی بنزین ایفا می‌کند. این وزارتخانه باید از طریق بهبود استانداردهای تولید خودرو و ارتقای تکنولوژی خودروها، مصرف سوخت را کاهش دهد. بر اساس مطالعات، اصلاحات در فناوری موتور خودروها می‌تواند به کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی مصرف سوخت منجر شود. علاوه بر این، واردات خودروهای هیبریدی می‌تواند به کاهش فشار بر تولید بنزین و جلوگیری از ناترازی سوخت کمک کند. وزارت صنعت و معدن باید با اتمام حجت با صنایع خودروسازی و اجبار به رعایت استانداردهای مصرف سوخت در تولید خودروهای داخلی، نقش خود را در کاهش ناترازی بنزین و کاهش آلودگی هوا ایفا کند. این اقدامات نه‌تنها باعث کاهش مصرف سوخت در بخش حمل‌ونقل خواهد شد، بلکه به بهبود شرایط زیست‌محیطی و کاهش هزینه‌های اقتصادی ناشی از مصرف بی‌رویه بنزین نیز کمک خواهد کرد.
وزارت جهاد کشاورزی: مدیریت مصرف انرژی در کشاورزی پایدار
وزارت جهاد کشاورزی نقش بسیار مهمی در تأمین امنیت غذایی کشور و توسعه پایدار بخش کشاورزی ایفا می‌کند. این وزارتخانه با توجه به حجم بالای مصرف انرژی در بخش کشاورزی، سهم قابل توجهی در ناترازی انرژی دارد. بخش کشاورزی به‌ویژه در زمینه‌های آبیاری، کشاورزی صنعتی و دامداری، مصرف بالای انرژی دارد. به‌طور مثال، پمپ‌های آبیاری و دستگاه‌های تولید خوراک دام در این بخش به‌شدت به مصرف سوخت‌های فسیلی وابسته هستند. به همین دلیل، وزارت جهاد کشاورزی باید در راستای کاهش مصرف انرژی و افزایش بهره‌وری در این بخش گام‌های اساسی بردارد. یکی از اقداماتی که وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند برای کاهش فشار به منابع انرژی انجام دهد، توسعه کشاورزی پایدار و بهره‌وری بهینه از منابع آب و انرژی است. استفاده از فناوری‌های نوین مانند آبیاری تحت فشار و کشاورزی هوشمند، می‌تواند به کاهش مصرف انرژی در این بخش کمک کند. همچنین، وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند با ترویج کشت‌های متناسب با شرایط اقلیمی و انتقال دانش فنی به کشاورزان، مصرف انرژی را در این بخش کاهش دهد و در نتیجه، به رفع ناترازی گاز و برق کمک کند. در نهایت، وزارت جهاد کشاورزی باید با همکاری سایر وزارتخانه‌ها، از جمله وزارت نیرو و وزارت صنعت و معدن، در توسعه فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر برای بخش کشاورزی مشارکت کند. استفاده از انرژی خورشیدی برای تأمین انرژی مورد نیاز سیستم‌های آبیاری و دیگر بخش‌های کشاورزی می‌تواند راه‌حلی مؤثر برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و کاهش ناترازی انرژی باشد. در این راستا، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و حمایت از کشاورزان در استفاده از این فناوری‌ها از اولویت‌های وزارت جهاد کشاورزی خواهد بود.
وزارت راه و شهرسازی: بحران ترافیک و منابع انرژی
وزارت راه و شهرسازی نقش قابل‌توجهی در کاهش ناترازی انرژی از طریق بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل دارد. یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در این زمینه، افزایش ترافیک و استفاده از خودروهای شخصی است که فشار زیادی به مصرف سوخت و در نتیجه به ناترازی انرژی وارد می‌کند. طبق آمار، حدود ۶۰ درصد از مصرف بنزین کشور در بخش حمل‌ونقل، به‌ویژه استفاده از خودروهای شخصی، صرف می‌شود. این مصرف بالای سوخت، علاوه بر افزایش ناترازی بنزین، به آلودگی هوا و مشکلات زیست‌محیطی دامن می‌زند. وزارت راه و شهرسازی با توجه به مسئولیت خود در زمینه حمل‌ونقل، باید به توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی و کاهش وابستگی به خودروهای شخصی توجه ویژه داشته باشد. توسعه حمل‌ونقل عمومی یکی از راهکارهای اساسی برای کاهش مصرف سوخت در بخش حمل‌ونقل است.
در حالی که طبق گزارش‌ها، سهم حمل‌ونقل عمومی در ایران کمتر از ۳۰ درصد است، این میزان در کشورهای پیشرفته به بالای ۶۰ درصد می‌رسد. وزارت راه و شهرسازی می‌تواند با سرمایه‌گذاری در توسعه متروها، قطارهای سریع‌السیر و اتوبوس‌های برقی، استفاده از خودروهای شخصی را کاهش داده و مصرف سوخت را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد. این اقدامات نه‌تنها به نفع محیط زیست خواهد بود، بلکه به کاهش ناترازی گاز و بنزین نیز کمک خواهد کرد. علاوه بر حمل‌ونقل عمومی، بهینه‌سازی جاده‌ها و کاهش مصرف انرژی در حمل‌ونقل جاده‌ای نیز از وظایف وزارت راه و شهرسازی است. طبق آمار، ۴۰ درصد از مصرف سوخت در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای مربوط به خودروهای سنگین و کامیون‌هاست. وزارت راه و شهرسازی می‌تواند با اصلاح و بهینه‌سازی شبکه جاده‌ای، استفاده از کامیون‌های برقی و حمل‌ونقل هوشمند، مصرف سوخت در این بخش را کاهش دهد. این اقدامات می‌تواند علاوه بر کاهش ناترازی انرژی، به کاهش هزینه‌های اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی شهری نیز کمک کند.
وزارت امور خارجه: دیپلماسی انرژی و رفع موانع تحریمی
تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران تأثیرات گسترده‌ای بر ناترازی انرژی در کشور داشته است. یکی از مشکلات اصلی ناشی از تحریم‌ها، عدم امکان تأمین فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش‌های نفت و گاز است. تحریم‌ها مانع از دسترسی ایران به فناوری‌های نوین برای توسعه میادین نفتی و گازی شده و به کاهش تولید گاز و نفت در کشور منجر شده است. در نتیجه، ناترازی گاز و سوخت‌های فسیلی به‌ویژه در فصول پیک مصرف همچنان ادامه دارد که این بحران‌ها فشار بیشتری بر وزارت نفت وارد کرده است. علاوه بر این، تحریم‌ها به بخش تولید برق و انرژی‌های تجدیدپذیر نیز آسیب وارد کرده‌اند، چراکه این بخش‌ها به فناوری‌های خارجی و سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی نیاز دارند. وزارت نیرو نتوانسته به‌طور مؤثر در کاهش تلفات شبکه توزیع برق و بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کند که این امر به تشدید ناترازی برق کمک کرده است.
در چنین شرایطی، وزارت امور خارجه می‌تواند نقشی حیاتی در کاهش این بحران ایفا کند. با برداشتن تحریم‌ها و بازگشایی درهای اقتصاد ایران به سمت بازارهای جهانی، می‌توان به سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش انرژی دست یافت و فناوری‌های نوین را برای توسعه میادین نفتی، گازی و نیروگاه‌ها وارد کشور کرد. این امر نه‌تنها به کاهش ناترازی انرژی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند بهره‌وری در تولید گاز و برق را بهبود ببخشد و فشارها را از دوش وزارتخانه‌های نفت و نیرو بردارد؛ بنابراین، حل مشکل ناترازی انرژی به تلاش‌های وزارت امور خارجه برای رفع تحریم‌ها و ایجاد تعاملات بین‌المللی نیز وابسته است.
سازمان بهینه‌سازی و مدیریت راهبردی انرژی: کلید تحول در مدیریت مصرف انرژی
سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت، در مدیریت مصرف انرژی و کاهش ناترازی گاز نقش برجسته‌ای ایفا می‌کند. این سازمان با اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی در بخش‌های مختلف، از جمله ساختمان‌ها، صنایع و حمل‌ونقل و ترویج استفاده از تجهیزات با بازدهی بالا، به افزایش بهره‌وری انرژی و کاهش مصرف سوخت کمک می‌کند. در بخش خانگی، استفاده از تجهیزات کارآمد مانند بخاری‌ها و پکیج‌های استاندارد، عایق‌سازی ساختمان‌ها، تنظیم دمای محیط و فرهنگ‌سازی، تأثیر چشمگیری بر کاهش مصرف دارد. در بخش صنعتی، بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، بهبود فرایندهای تولید، بازیافت انرژی و ارتقای تجهیزات قدیمی، نقشی کلیدی در افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف سوخت دارد. عایق‌سازی، استفاده از تجهیزات کارآمد و مدیریت هوشمند انرژی در ساختمان‌های اداری و تجاری نیز از اولویت‌های مهم هستند. اجرای تعرفه‌های پلکانی برای کاهش مصرف بیش‌از‌حد و تشویق مصرف‌کنندگان کم‌مصرف، همراه با استفاده از فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی و بهینه‌سازی شبکه گازرسانی، از جمله اقدامات اساسی در این زمینه است. در چارچوب برنامه هفتم توسعه، ادغام این سازمان با نهادهای مرتبط برای تشکیل «سازمان بهینه‌سازی و مدیریت راهبردی انرژی» پیش‌بینی شده است که به هماهنگی بیشتر در مدیریت انرژی و کاهش ناترازی کمک خواهد کرد. اتخاذ این رویکردها، علاوه‌بر کاهش ناترازی گاز، به تقویت امنیت انرژی، کاهش هزینه‌ها، حفظ منابع طبیعی و بهبود محیط زیست منجر خواهد شد و رفاه اجتماعی و توسعه پایدار را تضمین می‌کند.
همکاری بین‌بخشی برای رفع ناترازی انرژی
ناترازی انرژی در ایران یک بحران پیچیده است که نیازمند همکاری تمامی دستگاه‌هاست. وزارت نفت باید با سرمایه‌گذاری در توسعه میادین نفتی و گازی و بهینه‌سازی تولید گاز، ناترازی گاز را کاهش دهد. این تلاش‌ها باید با همکاری سازمان بهینه‌سازی و مدیریت راهبردی انرژی تکمیل شود؛ چراکه این سازمان، با بهبود مصرف انرژی در بخش‌های خانگی، صنعتی و حمل‌ونقل و ترویج استفاده از تجهیزات با بازدهی بالا، می‌تواند مصرف سوخت را بهینه کرده و هدررفت انرژی را به حداقل برساند. به‌ویژه پیشنهاد تعرفه‌های پلکانی و استفاده از فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی برای پایش و مدیریت انرژی، باید از جمله راهکارهای عملی این سازمان باشد. وزارت نیرو با بهینه‌سازی شبکه توزیع برق و افزایش بهره‌وری نیروگاه‌ها، به حل بحران برق کمک می‌کند. وزارت راه و شهرسازی با توسعه حمل‌ونقل عمومی و کاهش وابستگی به خودروهای شخصی، مصرف سوخت را کاهش می‌دهد. وزارت جهاد کشاورزی با استفاده از فناوری‌های نوین مانند آبیاری تحت فشار و کشاورزی هوشمند به کاهش مصرف انرژی در بخش کشاورزی کمک می‌کند. وزارت امور خارجه با رفع تحریم‌ها و ایجاد روابط دیپلماتیک مؤثر می‌تواند سرمایه‌گذاری خارجی را جذب کرده و به حل ناترازی انرژی کمک کند.
نهادهای نظارتی باید با تقویت کنترل‌ها و رصد دقیق بازار سوخت، به جلوگیری از قاچاق سوخت و هدررفت منابع ملی پرداخته و نظارت مؤثری بر توزیع سوخت داشته باشند. این اقدامات می‌تواند به کاهش ناترازی سوخت و مدیریت بهتر منابع انرژی کشور کمک کند. وزارت صنعت، معدن و تجارت (وزارت صمت) مسئول نظارت بر تولید و کیفیت خودروهای داخلی است. این وزارتخانه باید با ایجاد استانداردهای بالاتر در زمینه مصرف سوخت و حمایت از تولید خودروهای کم‌مصرف، به کاهش ناترازی بنزین و بهینه‌سازی مصرف سوخت کمک کند.
نتیجه‌گیری
حل بحران ناترازی انرژی در ایران نیازمند همکاری همه‌جانبه و رویکردی جامع از سوی تمامی دستگاه‌ها و وزارتخانه‌هاست و صرفا به وزارت نفت منتهی نمی‌شود. فقط از طریق تلاش مشترک و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین می‌توان از این بحران عبور کرد و به تأمین پایدار منابع انرژی دست یافت. ناترازی انرژی به‌ویژه در بخش‌های گاز و برق، به‌وضوح ریشه در تصمیمات گذشته و بی‌توجهی به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت دارد. بنابراین تمام وزارتخانه‌ها باید به طور فعال در راستای رفع این چالش‌ها همکاری کرده و از هدررفت منابع جلوگیری کنند. همچنین، وزارت امور خارجه و بدنه حاکمیت با حل بحران تحریم‌ها می‌توانند فرصت‌های جدیدی برای توسعه بخش انرژی کشور فراهم کرده و به رفع ناترازی‌های موجود کمک کنند. در انتها باید یادآور شد انتظار صرفا از وزارت نفت برای معجزه و حل تمام‌عیار بحران ناترازی انرژی نه‌تنها یک اشتباه استراتژیک در عرصه مدیریت کلان کشور است، بلکه به هدررفت توان ذهنی و فکری کسانی که در این مسیر سخت در آن وزارتخانه در تلاش‌اند، منتهی خواهد شد. این رویکرد، فقط آدرس غلط به مسئولان، دست‌اندرکاران و حاکمیت می‌دهد و آنان را از درک عمیق‌تر و همه‌جانبه‌‌تر بحران ناترازی محروم می‌کند. در واقع اگر نتوانیم سازوکارهای متنوع و هم‌آهنگ بین‌بخشی را در نظر بگیریم، مسیر حل این چالش هر روز پیچیده‌تر و دورتر از دسترس خواهد بود.
