آشوب ترامپ

عادل میرشاهی

حضور دوباره دونالد ترامپ در کاخ سفید نگرانی‌های زیادی برای اقتصاد جهان به دنبال داشته است؛ وضع تعرفه‌های سنگین تجاری و اعمال فشار بر بازار نفت جهان تنها بخش‌هایی از سیاست‌های اقتصادی رئیس‌جمهوری آمریکا در ابتدای کار است که بحث‌ها و تحلیل‌های گوناگونی به دنبال داشته است. در این میان، سرانجام اقتصاد ایران در دوره چهارساله ریاست‌جمهوری ترامپ مبهم است. چه اینکه او در دوره پیشین ریاست‌جمهوری خود، اقتصاد ایران را گرفتار فشارهای سنگین تحریمی کرد تا آنجا که صادرات نفت کشور را به‌شدت زیر فشار برده و به گفته خود تنها به حد تأمین غذا و دارو تقلیل داد. از آن سو، تحریم سنگین موجب شد که ورود فناوری به بدنه اقتصاد و صنایع کشور کُند و پرهزینه شود و بهره‌وری صنایع را کاهش دهد. همچنین این تحریم‌های سنگین سبب شد ورود سرمایه خارجی به کشور قطره‌چکانی شده و بسیاری از صنایع گرفتار نبود منابع مالی شوند و در نتیجه با چالش‌های عدیده‌ای دست و پنجه نرم کنند که ناترازی انرژی یکی از بزرگ‌ترین تبعات این ماجراست. حالا دوباره ترامپ به کاخ سفید برگشته و این بار بی‌پرواتر از همیشه به اقتصاد جهان و حتی شرکای قدیمی خود تاخته است‌. در ایران اما بحث‌ها همچنان حول بد یا خوب بودن مذاکرات هسته‌ای و پیوستن به FATF می‌چرخد. بحث‌های قدیمی و فرسایشی که به نظر می‌رسد در شرایط فعلی که اقتصاد کشور گرفتار چالش‌های گوناگون شده است، دیگر محلی از اعراب ندارند.

اقتصاد جهان در هراس ظهور ترامپ

از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ در ایالات متحده، سیاست‌های تجاری و اقتصادی آمریکا دستخوش تغییرات عمده‌ای شد که تأثیرات آن به‌طور مستقیم بر اقتصاد جهانی، به‌ویژه کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت و گاز‌ از‌جمله ایران، احساس شد. ترامپ در دوران پیشین ریاست‌جمهوری خود، سیاست‌های ناسیونالیستی و حمایت‌گرایانه‌ای را پیش گرفت که موجب اعمال تحریم‌های اقتصادی شدید علیه ایران شد. این تحریم‌ها نه‌تنها به بحران اقتصادی در داخل ایران دامن زد، بلکه مشکلات عدیده‌ای را در بخش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی به وجود آورد.

در این میان آثار این تحریم‌ها و بحران‌های ناشی از آن در صنعت و اقتصاد ایران گاه چنان شدید بوده که به چالش‌های بزرگی مانند ناترازی انرژی و از کار افتادن بخش قابل توجهی از ظرفیت خطوط تولیدی رسیده است.

تحریم‌های ترامپ و تأثیرات آن بر اقتصاد ایران

تحریم‌های اقتصادی علیه ایران همواره یکی از ابزارهای سیاست خارجی آمریکا بوده است، اما زمانی که ترامپ در سال 2018 به صورت یک‌جانبه آمریکا را از توافق هسته‌ای ایران (برجام) خارج کرد و تحریم‌های شدیدتری را علیه بخش‌های مختلف اقتصادی ایران به‌ویژه نفت و بانک‌ها اعمال کرد، تأثیرات این تصمیم به مراتب فراتر از پیش‌بینی‌ها بود.

ایران که پیش از این نیز تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار داشت، با مجموعه‌ای از تحریم‌ها مواجه شد که عملا دسترسی ‌ به بازارهای جهانی و فناوری‌های نوین را محدود کرده و تولید و صادرات نفت و گاز را به‌شدت کاهش داد.

تحریم‌ها و تعرفه‌هایی که ترامپ علیه ایران اعمال کرد، نه‌تنها صادرات نفت ایران را کاهش داد، بلکه این کشور را از سیستم‌های مالی جهانی نیز جدا کرد.

این اقدام‌ها به‌ویژه برای صنعت نفت و گاز ایران که به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و دسترسی به فناوری‌های نوین برای افزایش بهره‌وری نیاز داشت، چالش بزرگی به شمار می‌آمد. در واقع، ترامپ با خروج از برجام و اعمال تحریم‌های نفتی، بانکی و حتی تحریم‌های ثانویه علیه کشورهایی که با ایران همکاری می‌کردند، صنعت ایران را به نوعی در محاصره اقتصادی قرار داد.

ناترازی انرژی؛ بحران در تأمین نیازهای اساسی کشور

یکی از نتایج مستقیم تحریم‌های ترامپ، ناترازی گاز، برق و نفت در ایران بود. ظرفیت تولید برق ایران بیش از 90 هزار مگاوات است که به لحاظ عددی برای تأمین نیازهای داخلی کافی به نظر می‌رسد. با این حال، مشکل اصلی در تأمین‌نشدن پایدار سوخت برای نیروگاه‌هاست.

ایران به دلیل محدودیت در تولید گاز و نفت، نتوانسته است نیازهای صنعت برق خود را به‌طور کامل تأمین کند که دلیل عمده آن از نظر کارشناسان ‌دسترسی‌نداشتن به تکنولوژی‌های استخراج گاز است. این ناترازی در حالی به وجود آمده که نیروگاه‌های ایران عمدتا با گاز طبیعی کار می‌کنند و کمبود گاز در فصول سرد سال به مشکلی جدی در تأمین برق تبدیل شده است. در نتیجه این وضعیت، بسیاری از نیروگاه‌های حرارتی به استفاده از مازوت روی آوردند که نه‌تنها آلایندگی شدیدی را به همراه دارد، بلکه هزینه‌های تولید برق را افزایش می‌دهد. این موضوع به نوبه خود باعث افزایش هزینه‌های تولید برای صنایع و واحدهای تولیدی کشور شده و در نهایت منجر به کاهش رقابت‌پذیری صنعت ایران در بازارهای جهانی شده است.

سیاست‌های حمایت‌گرایانه داخلی؛ راهکارهای موقت برای مقابله با تحریم‌ها

در چنین شرایطی، ایران به سیاست‌های حمایت‌گرایانه داخلی روی آورد تا بتواند آسیب‌های ناشی از تحریم‌ها را کاهش دهد. این سیاست‌ها شامل افزایش تعرفه‌های وارداتی، حمایت از تولید داخلی و اعطای تسهیلات به صنایع می‌شد. دولت ایران سعی کرد با اعمال محدودیت‌های ارزی و حمایت از تولیدات داخلی، وابستگی به واردات کالاهای اساسی را کاهش دهد.

این سیاست‌ها تا حدی توانستند برخی از آثار منفی تحریم‌ها را کاهش دهند، اما در بسیاری از موارد، این اقدامات منجر به تورم و افزایش قیمت‌ها و همچنین کاهش قدرت خرید مردم شد.

همچنین محدودیت‌ها در واردات مواد اولیه و تجهیزات صنعتی موجب شد بسیاری از صنایع نتوانند تولیدات خود را به سطح قابل قبولی برسانند. از طرف دیگر، صنعت خودرو، صنایع پتروشیمی، صنعت نساجی و بسیاری از بخش‌های صنعتی دیگر با مشکل تأمین قطعات یدکی و تجهیزات پیشرفته مواجه شدند.

راهکارهای برون‌رفت

برای برون‌رفت از این بحران‌ها، ایران به دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط تجاری با کشورهای هم‌پیمان و اقدام در جهت پیوستن به توافقات بین‌المللی مانند FATF نیاز دارد. پیوستن به کنوانسیون پالرمو و گسترش تعاملات بانکی می‌تواند به کاهش محدودیت‌های مالی ایران کمک کند و در نتیجه سرمایه‌گذاری‌های خارجی و انتقال فناوری به کشور تسهیل شود.

علاوه بر این، ایران باید به توسعه زیرساخت‌های انرژی و افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز توجه بیشتری داشته باشد. یکی از راهکارهای مهم در این زمینه، جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی به‌ویژه در بخش‌های مرتبط با فناوری‌های نوین استخراج نفت و گاز است. توسعه فناوری‌های نوین می‌تواند بهره‌وری در بخش انرژی را افزایش داده و وابستگی ایران به منابع انرژی محدود را کاهش دهد.

چشم‌انداز آینده و پیامدهای جنگ تجاری جهانی

سیاست‌های حمایت‌گرایانه ترامپ، علاوه بر تحریم‌های ایران، موجب افزایش تنش‌های تجاری جهانی شد و اقتصادهای وابسته به تجارت جهانی را با چالش‌هایی جدی مواجه کرد.

در این میان، ایران به‌عنوان یکی از کشورهای تحت تحریم، از این سیاست‌ها بیشتر آسیب دید، اما به رغم این آسیب‌ها، ایران می‌تواند با استفاده از فرصت‌های موجود در کشورهای هم‌پیمان و همچنین توسعه بازارهای جدید در شرق و آسیا، اقتصاد خود را از بحران تحریم‌ها عبور دهد.