کشمکش بر سر مرمت قلعه ساسانی تهران

قلعه دختر تهران یکی از آثار و بناهای تاریخی متعلق به دوره ساسانی است که سال‌ها به دلیل موقعیت جغرافیایی و نداشتن دسترسی مناسب در وضعیت نابسامان قرار داشت. این اثر تاریخی در ارتفاع سه‌هزارو 250‌متری یکی از قله‌های تاریخی البرز مرکزی واقع شده است.

اکنون پس از مرمت بنا، جامعه محلی و بخشی از جامعه تخصصی مرمت، شیوه مرمت اثر را مورد انتقاد قرار داده‌اند. تهران نیز مانند مهم‌ترین استان‌های ایران از‌ جمله فارس، دارای قلعه دختر است. داریوش شهبازی، تهران‌پژوه، پیشینه تاریخی قله قلعه دختر را با نام‌گذاری آن مرتبط می‌داند و می‌گوید: یکی از معروف‌ترین نمونه‌های استفاده از نام‌های مذهبی در دوران قبل از اسلام، ارتفاعات قلعه دختر است.

ایرانیان قبل از ظهور اسلام در «خورآذین» یا همان قلعه مرتفعی که هنگام طلوع خورشید زودتر از قله‌های مجاور خود با نور خورشید روشن می‌شد، پرستشگاه ساختند. قله «قلعه دختر» تهران هم یکی از خور‌آذین‌هایی بود که پرستشگاهی بر فراز آن ساخته شده است. واژه دختر اشاره به ناهید دارد که الهه زایش در دین زرتشت است، بنابراین قلعه دختر یکی از پرستشگاه‌های قبل از دوران اسلامی شمیرانات است که برای نام‌گذاری آن از یک نام مذهبی استفاده شده است.

دسترسی به قلعه دختر تهران از سه مسیر شرقی، غربی و شمالی البرز مرکزی ممکن است. مسیر شرقی از روستای آهار در منطقه فشم و مسیر غربی در جاده چالوس و روستای شهرستانک به قلعه دختر می‌رسد و صعود از مسیر شمالی با عبور از روستای ده تنگه، روستایی نزدیک آهار در فشم امکان‌پذیر است.

اما با وجود دسترسی سخت به قلعه دختر، مرمت‌گران سراغ بنا رفته و اقدام به بازسازی آن کرده‌اند، با‌این‌حال آنچه در جریان مرمت این اثر ثبت ملی‌شده اتفاق افتاده، مورد توافق تمام کارشناسان مرمت نیست و برخی نقدهای تندی درباره شیوه مرمت اثر دارند.

جالب‌ترین بخش ماجرا آن است که جامعه محلی و بومیان منطقه نیز درباره شیوه مرمتی این بنای تاریخی دوره ساسانی اعتراض دارند. اهالی روستای آهار در تماس با خبرنگار ایلنا، مرمت قلعه دختر را غیراصولی توصیف کرده و گفتند از شیوه مرمت بنا شکایت هم کرده‌اند.

منوچهر آهاری، یکی از اهالی روستای آهار، معتقد است قلعه دختر میراث ارزشمند مردم ایران به‌ویژه مردم محلی آهار است که باید برای حفظ و نگهداری از این بنای ارزشمند تاریخی حساسیت بیشتر داشت.

او گفت: موقعیت مکانی قلعه دختر تهران به‌ گونه‌ای است که در یکی از نقاط صعب‌العبور ساخته شده و بیش از نیمی از این بنا بعد از گذشت هزاران سال بر اثر عوامل طبیعی و رسیدگی‌نشدن، تخریب شده بود تا اینکه با وجود مخالفت‌های دهیاری و شورا، یک‌باره تصمیم گرفته شد این بنا مرمت شود.

او افزود: با اینکه قلعه دختر تهران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و دکتر کریمیان در کتاب ری باستان به این بنای تاریخی بسیار پرداخته و تأکید کرده است که مصالحی که در قلعه دختر به کار رفته‌ متعلق به دوره ساسانی است و این اثر دارای طاق با قوس‌های بسیار زیبا بوده است، اما بعد از مرمت انجام‌شده روی بنا، قلعه دختر فعلی فاصله بسیار زیادی دارد با بنای ساسانی که مردم تا پیش از مرمت می‌دیدند. آهاری گفت: وقتی مرمت قلعه دختر آغاز شد، شورا و دهیاری از شیوه مرمت قلعه دختر ایراد گرفتند و بحث‌های زیادی درگرفت که در نهایت این دعواها به فرمانداری کشیده شد. بعد از آن مرمتگر این بنا که فردی بسیار شناخته‌شده است، از میراث‌ فرهنگی استان تهران مجوز گرفت و با وجود مخالفت‌های انجام شده، بنا را به‌‌جای مرمت نوسازی کرد.

این بومی ساکن منطقه که از معترضان به شیوه مرمت قلعه دختر است، تأکید کرد: در آغاز مرمت قلعه دختر، میراث‌ فرهنگی نه کارفرما بود و نه اصلا در جریان این مرمت. گویا قرار بود بنا به‌ صورت داوطلبانه مرمت شود که بعد از اعتراضات، پیمانکار به‌ دنبال گرفتن مجوز برای مرمت رفت.

به گفته آهاری، فرامرز پارسی که مرمت قلعه دختر ساسانی تهران به نام او سند خورده است، اصلا در محل مرمت حضور نداشت و به‌ندرت از بنا بازدید می‌کرد و کار مرمت بنا به چند افغان سپرده شده بود.

او افزود: اهالی روستای آهار برای مرمت و حفظ این بنای تاریخی تلاش بسیار کردند اما هر بار که اعتراض می‌کردیم، به ما می‌گفتند مرمت قلعه دختر به شما مربوط نیست. این بومی ساکنِ روستای آهار تأکید کرد: از رسانه‌ها، متولیان میراث‌ فرهنگی و متخصصان مرمت درخواست داریم از نزدیک این بنای مرمت‌شده را بازدید کنند تا متوجه شوند چه دیوارهای ناموزون و بی‌کیفیتی ساخته شده است. حتی دیگر نمی‌توانیم با بنای جدید عکس یادگاری بگیریم، چون بعد از مرمت، شکل اثر تغییر کرده است.

محسن سعادتی، معاون میراث‌ فرهنگی استان تهران، در واکنش به اعتراض جامعه محلی در روستای آهار به نحوه مرمت بنای تاریخی قلعه دختر به ایلنا گفت: مجوز مرمت قلعه دختر از اداره میراث‌ فرهنگی استان تهران اخذ شده بود. قلعه دختر آهار در در ارتفاع حدود سه‌هزارو 230 متری قرار دارد و به گفته دکتر کریمان، قطعه‌ای چوب از آن به دست آمده که پس از انجام آزمایش کربن ۱۴ در دهه ۴۰ بر روی آن، هزارو 700 سال قدمت برای این بنا اعلام شد.

معاون میراث‌ فرهنگی استان تهران افزود: قلعه دختر با تکنیک معماری دوره ساسانی ساخته شده و به عبارتی از شیوه سنگ غوطه‌ور در گچ در ساخت آن استفاده شده است. قسمت‌های باقی‌مانده بنا نیز تأییدکننده این شیوه از معماری است. همچنین استفاده از گچ نیم‌پخت دوره ساسانی در بنا نیز از سوی «ماکسیم سیرو» تأیید شد.

او گفت: اهمیت بنای قلعه دختر به یک طاق است که این طاق نیز سالم مانده است.

اما سعادتی درباره حواشی مرتبط به نحوه کار مرمتگر این اثر گفت: با توجه به بازدید کوه‌نوردان و دوست‌داران میراث‌ فرهنگی و دسترسی سخت و دشوار به این بنا، مرمت بنا به صورت مشارکتی و از طرف آقای فرامرز پارسی و همکاران ایشان در شرکت مهندسان مشاور عمارت خورشید، انجام گرفت و در‌واقع آنها در تحقیق این مرمت نقش داشتند. همچنین جامعه کوه‌نوردی و مردم آهار نیز درباره تأمین هزینه‌های مرمت و نیروی کار داوطلبانه برای مرمت این اثر دوره ساسانی نقش زیادی داشتند.

معاون میراث‌ فرهنگی استان تهران افزود: پروژه مرمتی یادشده ابتدا از طریق تهیه طرح مطالعاتی و نقشه‌برداری شروع شد و پس از آسیب‌شناسی و برای مطالعات و بررسی‌های گذشته «ماکسیم سیرو» و «دکتر کریمان»، مرمت اثر به مدت سه سال ادامه یافت. معاون میراث‌ فرهنگی استان تهران افزود: اتفاقا اثر ساسانی قلعه دختر از دست سوداگران آثار تاریخی جان سالم به در نبرده بود و همه دیوارها و پی بنا به دست حفاران غیرمجاز تخریب شده بود.

با‌ وجود این، قسمت‌های تاریخی داخل بنا حفظ شده است. درواقع این اثر تاریخی سال‌ها بلاتکلیف و بدون مرمت به حال خود رها شده بود تا اینکه بنا از طرف فرامرز پارسی و همکاران او برای حفاظت طولانی‌مدت از اثر مرمت شد. با‌ وجود این، برخی از کارشناسان مرمت و دفتر حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی اعتقاد دارند که فرامرز پارسی هم‌اکنون بازنشسته شده، به‌ همین‌ دلیل احتمالا فعالیت‌های مرمتی از طریق تیم او و بدون داشتن طرح مرمت انجام شده است.

این گروه از کارشناسان تأکید دارند باید بررسی و مشخص شود قرارداد منعقد‌شده مرمتی قلعه دختر با چه کسی بسته شده است.