شرایط جدید و شکل‌گیری رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در خاورمیانه
سوریه جدید که ترکیه در آن دست بالا را دارد، در حال حاضر به سرزمینی برای رقابت میان ترکیه و اسرائیل تبدیل شده است. در تحلیل مفصلی که در نشریه بدیعوت احر و نوت اسرائیلی درج شده است، رون بن یشای، تحلیلگر نظامی اسرائیل، می‌نویسد نهادهای امنیتی اسرائیل از اینکه ترکیه تلاش می‌کند خلأ ناشی از سقوط رژیم اسد را پر کند، نگران هستند. بن یشای می‌افزاید رژیم اسرائیل نگران آن است که یک محور سنی- اخوانی در سوریه به رهبری ترکیه جایگزین محور شیعی به رهبری ایران شود.
سید‌حسین موسوی*: سوریه جدید که ترکیه در آن دست بالا را دارد، در حال حاضر به سرزمینی برای رقابت میان ترکیه و اسرائیل تبدیل شده است. در تحلیل مفصلی که در نشریه بدیعوت احر و نوت اسرائیلی درج شده است، رون بن یشای، تحلیلگر نظامی اسرائیل، می‌نویسد نهادهای امنیتی اسرائیل از اینکه ترکیه تلاش می‌کند خلأ ناشی از سقوط رژیم اسد را پر کند، نگران هستند. بن یشای می‌افزاید رژیم اسرائیل نگران آن است که یک محور سنی- اخوانی در سوریه به رهبری ترکیه جایگزین محور شیعی به رهبری ایران شود.
او می‌گوید: با انجام حملات هوایی به پایگاه‌های نظامی سوریه به‌ویژه فرودگاه نظامی T-4 در استان حمص پیام‌های روشنی برای آنکارا فرستادیم، زیرا ترکیه قصد داشت در آنجا سیستم‌های راداری و دفاع هوایی مستقر کند.
کاتس، وزیر دفاع اسرائیل نیز به‌تازگی تصریح کرد که هدف از این حملات به مناطق مختلف سوریه از جمله دمشق و حمص، یک پیام هشدار نسبت به آینده بود که مستقیم برای اردوغان ارسال شد و هدف آن ممانعت از تحکیم حضور نظامی ترکیه در جنوب سوریه است.
بن یشای، تحلیلگر بدیعوت احر و نوت می‌نویسد ترکیه از طریق بازسازی هیئت تحریر الشام در یک ساختار نظامی در حال آماده‌سازی برای ایجاد یک ارتش سنی هوادار ترکیه است که در صورت استقرار در جنوب سوریه همچون حزب‌الله در شمال و حماس در غزه می‌تواند تهدید جدیدی علیه اسرائیل ایجاد کند. او می‌افزاید اسرائیل از عملیات هفتم اکتبر درس آموخته است؛ بنابراین اجازه نخواهد داد که در مرزهایش با سوریه یا در پایگاه‌های هوایی نظیر T_4 ساختارهای نظامی شکل بگیرد، محور اخوانی – سنی به رهبری ترکیه در شمال سوریه تا اردن، کرانه غربی و غزه می‌تواند جایگزین محور مقاومت شیعی به رهبری ایران باشد که برای اسرائیل قابل پذیرش نیست.
در عین حال بن یشای به نکته مهم دیگری اشاره می‌کند و می‌نویسد بعید نیست اسرائیل بر سر تقسیم نفوذ در سوریه با ترکیه به تفاهم برسد. او می‌نویسد برای اینکه بین اسرائیل با ترکیه درگیری مستقیمی پیش نیاید، می‌توان به تعامل و طرح جدیدی دست یافت که در چارچوب آن، آمریکا و کردها در شرق سوریه، روسیه در ساحل غربی، ترکیه در شمال و اسرائیل در جنوب سوریه صاحب نفوذ باشند. او می‌گوید دسترسی به این تفاهم با ترکیه برخلاف ایران عملی است، زیرا ترکیه عضو ناتو و متحد آمریکاست و امکان تحقق یک تفاهم با آن کشور در دسترس است.
بن یشای همچنین مدعی می‌شود یکی از موضوعات مهم که در دستور کار گفت‌وگوهای نتانیاهو در آمریکا با ترامپ قرار می‌گیرد، همین طرح است که در کنار مسائل هسته‌ای ایران و موضوع گروگان‌ها مورد بحث قرار خواهد گفت. بن یشای با اشاره به یک موضوع اساسی دیگر که هدف این تحلیل است، می‌گوید هدف ترکیه در درجه نخست برای حضور در سوریه، اساسا سلطه بر خطوط انرژی و گاز شرق مدیترانه است. او می‌نویسد ترکیه قصد دارد در مسیر طرح‌های اقتصادی گازی اسرائیل و مصر سنگ‌اندازی کند و افزون بر آن نه فقط خواهان کنترل بر میدان گازی دریایی مدیترانه است، بلکه تلاش می‌کند مانع تجارت گازی کشورهای شرق مدیترانه با اروپا شود، در واقع این کشور مانع اصلی ایجاد خط لوله گاز زیر دریا برای انتقال گاز مصر و اسرائیل به اروپاست و می‌تواند عامل اصلی رویارویی اسرائیل و ترکیه باشد.
برای آنکه اهمیت این تنش‌ها بیشتر شکافته شود، مناسب است در اینجا بیشتر به این مسئله پرداخته شود. به عبارتی از زمانی که ارزیابی‌ها نشان داد شرق مدیترانه ذخایر بزرگ گاز دارد، تنش‌ها افزایش یافت به نحوی که نزدیک دو دهه است حفاری‌هایی در میدان‌های گازی مدیترانه شرقی در حال انجام است و براساس داده‌های گروه مساحی زمین‌شناسی آمریکا و شرکت‌های کارگزار، در شرق مدیترانه، این منطقه روی دریایی از گاز قرار دارد که حدود 122 تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و 1/7 میلیارد بشکه ذخایر نفتی را شامل می‌شود.
مهم‌ترین چاه‌های گازی کشف‌شده در مدیترانه شرقی عبارت‌اند از: میدان «ظهر» در مقابل سواحل مصر با حدود 30 تریلیون فوت مکعب گاز و میدان «لویاتان» در مقابل بندر حیفا با حدود 18 تریلیون فوت مکعب و نیز میدان «تامار» در مقابل سواحل سوریه، لبنان، قبرس و نیز غزه که ذخایر احتیاطی آن بیش از 10 تریلیون فوت مکعب برآورد شده است.
همچنین میدان گازی «آفرودیت» در آب‌های سرزمینی قبرس حدود هشت تریلیون فوت مکعب را در خود جای داده است، البته هنوز هم میدان‌های گازی بیشتری وجود دارد که کشف نشده‌اند، به این معنا تا 60 تریلیون فوت مکعب تخمین زده شده‌اند. البته تاکنون شرکت‌های انی ایتالیایی در مصر و قبرس، توتال فرانسه در قبرس و نوبل انرژی آمریکایی در ساحل سرزمین اشغالی فلسطین و نیز نوفاتک روسی در لبنان عملیات حفاری انجام داده‌اند. ترکیه نیز در سواحل قبرس ترک‌نشین کار حفاری انجام می‌دهد و آن را حق قبرسی‌های ترک‌تبار می‌داند.
ظاهرا اسرائیلی‌ها باور دارند که یکی از مهم‌ترین اهداف در اصرار ترکیه برای حضور نظامی در سوریه و استقرار در پایگاه‌های نظامی، ایجاد موقعیت‌هایی است که این کشور بتواند موقعیت خود را بر سر راه کریدورهای انرژی و نیز کنترل میدان گازی تثبیت کند، امری که اخیرا با انجام عملیات پیش‌دستانه اسرائیل برای نابودی کامل پایگاه‌های هوایی سوریه که ترکیه قصد بهره‌برداری از آنها را داشت، فعلا متوقف شده است.
شایان ذکر است ترکیه توافقات ترسیم مرزهای دریایی میان قبرس و اسرائیل در سال 2010 میلادی و نیز مصر و قبرس در سال 2013 را به رسمیت نمی‌شناسد و بی‌اعتنا به این موافقت‌نامه‌ها حفاری‌هایی در دریا در دست انجام دارد.
از سوی دیگر اسرائیل نیز اجازه حفاری نفت به لبنان را در بلوک 9 در آب‌های سرزمینی لبنان نمی‌دهد و متقابلا لبنان نیز توافق ترسیم مرزی میان قبرس و اسرائیل را به رسمیت نمی‌شناسد و آن را غیرقانونی می‌داند. در عین حال احتمالا می‌توان گفت حضور نظامی ترکیه در لیبی و توافقات با این کشور نیز می‌تواند به همین موضوع گاز و نفت مربوط باشد.
درحال‌حاضر ترکیه در هشت کشور پایگاه‌های نظامی مستقر دارد که افزون بر لیبی به پایگاه‌های این کشور در شمال سوریه و شمال عراق نیز می‌توان اشاره کرد، به نظر می‌رسد با توجه به چالش‌های موجود میان کشورهای دارای ذخایر گاز در شرق مدیترانه، این منطقه افزون بر تنش‌های موجود ممکن است به یک منطقه برای رقابت شدید بین‌المللی نیز تبدیل شود. «مجمع گاز شرق مدیترانه» که از کشورهایی نظیر قبرس، یونان، ایتالیا، لبنان، تشکیلات خودگردان فلسطین، مصر، اردن و رژیم اسرائیل تشکیل شده به معنای آن نیست که ترکیه و سوریه را کنار گذاشته‌اند، در عین حال این بدان معنا نخواهد بود اکنون که ترکیه در سوریه نفوذ بالایی پیدا کرده است، دست‌بسته باقی بماند، درحال‌حاضر حضور نیروی دریایی ترکیه چالشی جدی بر سر حفاری و نقشه‌برداری در آب‌های قبرس ایجاد کرده است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که نیروی دریایی ترکیه اقدامات فزاینده‌ای را در رهگیری کشتی‌های حفاری IOC انجام داده و اتحادیه اروپا هم ظاهرا توانایی به‌چالش‌کشیدن این کشور را ندارد.
درصورتی‌که اسرائیل بتواند آمریکا و روسیه را به تقسیم نفوذ میان ترکیه و اسرائیل در سوریه قانع کند، ممکن است در این شرایط با یک دولت موقت، شکننده و ضعیف تجزیه سوریه کلید بخورد، اگرچه ترامپ در دیدار اخیر خود در کاخ سفید با نتانیاهو به‌گونه‌ای از چنین طرحی شانه خالی کرد و اعلام کرد که اردوغان دوست اوست و اسرائیل خود باید مشکلاتش را با ترکیه با عقلانیت حل کند. در هر صورت به نظر می‌رسد با توجه به بازه زمانی پنج‌ساله دولت موقت سوریه تا زمان شکل‌گیری یک دولت پایدار، اجرای چنین طرحی بر ناپایداری اوضاع در سوریه خواهد افزود و بازسازی سوریه را تا اطلاع ثانوی به تأخیر خواهد انداخت، زیرا کشورهای عربی برای سرمایه‌گذاری در سوریه احتمالا حداقل تا پنج سال آینده بسیار با احتیاط گام خواهند برداشت.
در هر حال ممکن است ترکیه با توجه به بلندپروازی‌های خود برای کنترل لوله‌های گاز و نفت و کریدورهای تجارت جهانی، از حضور نظامی در سوریه منصرف شود؛ بنابراین به نظر می‌رسد اقدامات اسرائیل برای جلوگیری از حضور ترکیه در جنوب سوریه و نیز توسعه حوزه نفوذ خود ادامه داشته باشد، مگر آنکه بر سر تقسیم نفوذ بین دو رژیم توافقی صورت گیرد، ظاهرا آمریکا و روسیه هم قصد ندارند در کشمکش میان ترکیه و اسرائیل دخالت کنند.
در این میان یک پرسش همچنان باقی است و آن اینکه در یک بازه زمانی طولانی که ایران در سوریه حضور و نفوذ داشته است، آیا به موضوع کنترل خطوط انرژی و اهمیت استراتژیک مدیترانه شرقی و نقش بازیگرانی چون ترکیه و اسرائیل واقف نبوده است؟ اگر پاسخ مثبت است، چرا در مقابله با اهداف راهبردی ترکیه و اسرائیل در سوریه کارگزاران سیاست خارجی، پیش‌بینی‌های لازم را نکرده بودند. شاید درگیرشدن بیش از حد در تاکتیک‌های میدان، کارگزاران را از درک استراتژی‌های کلان غافل کرده است.
* رئیس مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه